گروه نرم افزاری آسمان


د - دفاع از جامعه اسلامی



ه - برای مردم همان را می پسندد که برای خود می پسندد

و - نفسش از او در زحمت است و مردم از او در آسایش اند

د دفاع از جامعه اسلامیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمنان برادرند ، خون هایشان برابر است و در برابر دیگران ، «یک» دست اند .

ه برای مردم ، همان را می پسندد که برای خود می پسنددپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان! مؤمن ، داور خویش است ؛ برای مردم ، همان چیزی را می پسندد که برای خود می پسندد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما مؤمن نیست ، مگر این که آنچه را برای خود دوست می دارد ، برای برادرش نیز دوست داشته باشد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آنچه برای خود دوست می داری ، برای مردم نیز دوست بدار تا مؤمن باشی .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، مؤمن نیست ، مگر این که برای مؤمنان نیز همان چیزی را دوست بدارد که برای خویشتن دوست می دارد .

و نفْسش از او در زحمت است و مردم از او در آسایش اندپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، کسی است که نفْسش از او در رنج باشد ؛ ولی مردم از او در آسایش باشند .

.


ص: 354

عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ مَن أتعَبَ نَفسَهُ لِنَفسِهِ وأراحَ مِنهُ النّاسَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ کَالغَریبِ فِی الدُّنیا ، لا یُنافِسُ فی عِزِّها ولا یَجزَعُ مِن ذُلِّها ، لِلنّاسِ حالٌ مُقبِلونَ عَلَیها ، ولَهُ حالٌ ، النّاسُ مِنهُ فی راحَهٍ وجَسَدُهُ مِنهُ فی عَناءٍ . (2)

الإمام علیّ علیه السلام :المُؤمِنُ مَن تَحَمَّلَ أذَی النّاسِ ولا یَتَأَذّی أحَدٌ بِهِ . (3)

راجع : هذه الموسوعه : ج 2 ص 548 (الفصل السادس : احتمال الأذی فی سبیل اللّه عز و جل) .

ز یَأمَنُهُ جارُهُالإمام الصادق علیه السلام :المُؤمِنُ مَن آمَنَ جارَهُ بَوائِقَهُ (4) . (5)

ح الاُنسُ بِالإِخوانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ المُؤمِنَ لَیَسکُنُ إلَی المُؤمِنِ کَما یَسکُنُ قَلبُ الظَّمآنِ إلَی الماءِ البارِدِ. (6)

.

1- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 119 ، الکافی : ج 2 ص 230 ح 1 ، أعلام الدین : ص 117 کلاهما عن عبد اللّه بن یونس عن الإمام الصادق عن الإمام علی علیهماالسلام، نهج البلاغه : الخطبه193 ، الأمالی للصدوق : ص 669 ح 897 عن عبد الرحمن بن کثیر الهاشمیّ عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، کتاب سلیم بن قیس: ج 2 ص852 عن سلیم عن الإمام علیّ علیه السلام وکلّها نحوه، بحارالأنوار : ج 67 ص 345 ح 51 .
2- .الفردوس : ج 4 ص 182 ح 6565 عن أنس ، تاریخ أصبهان : ج 1 ص 177 الرقم 180 عن بهز بن حکیم عن أبیه عن جدّه نحوه ، کنز العمّال : ج 1 ص 162ح813 .
3- .غرر الحکم : ج 2 ص 153 ح 2155 .
4- .ویصحّ أیضا : «المُؤمِنُ مَن أمِنَ جارُهُ بَوائِقَهُ» .
5- .الکافی : ج 2 ص 668 ح 12 عن أبی حمزه ، معانی الأخبار : ص 239 ح 2 ، التوحید : ص 205 ذیل ح 9 ، مشکاه الأنوار : ص 374 ح 1228 ،بحارالأنوار : ج 4 ص 196 ذیل ح 2 .
6- .الجعفریّات : ص 197 ، النوادر للراوندی : ص 100 ح 58 کلاهما عن إسماعیل بن موسی عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، الکافی : ج 2 ص 247 ح 1عن الإمام الصادق علیه السلام ، مشکاه الأنوار : ص 316 ح 998 ولیس فیهما «قلب» ، بحارالأنوار : ج 74 ص 280 ح 6 ؛ الفردوس : ج 1 ص 191 ح 717 عن الإمام علی علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله .

ص: 355



ز - همسایه اش از او در امان باشد

ح - خو گرفتن با برادران

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، کسی است که خود را برای خویشتن به زحمت می اندازد و مردم را از خود آسوده می گردانَد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن در دنیا چونان غریب است ؛ برای عزّت [و قدرت] آن نمی کوشد و از خواری در آن ، بی تابی نمی کند . مردم در عالم خود هستند و او در عالم خود است . مردم از او در آسایش اند ؛ ولی جسمش از او در رنج است .

امام علی علیه السلام :مؤمن ، کسی است که آزار مردم را تحمّل کند و کسی از او آزار نبیند .

ر . ک : همین دانش نامه : ج 2 ص 549 (تحمّل آزار در راه خدا) .

ز همسایه اش از او در امان استامام صادق علیه السلام :مؤمن ، کسی است که همسایه اش از ستم و آزار او ، در امان باشد .

ح خو گرفتن با برادرانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، با مؤمن ، آرام می گیرد ، چنان که دل [شخص] تشنه ، با آب خنک ، آرام می گیرد .

.


ص: 356

.عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ مُؤلِفٌ ، ولا خَیرَ فیمَن لا یَألَفُ ولا یُؤلَفُ . (1)

ط مِرآهٌ لِأَخیهِ المُؤمِنِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ مِرآهُ أخیهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ مِرآهُ المُؤمِنِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ مِرآهُ المُؤمِنِ ، وَالمُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ ، یَکُفُّ عَلَیهِ ضَیعَتَهُ ویَحوطُهُ مِن وَرائِهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ أحَدَکُم مِرآهُ أخیهِ ، فَإِذا رَأی بِهِ أذیً فَلیُمِطهُ عَنهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :المُسلِمُ مِرآهُ المُسلِمِ ، فَإِذا رَأی بِهِ شَیئا فَلیَأخُذهُ . (6)

.

1- .مسند ابن حنبل : ج 3 ص 363 ح 9209 عن أبی هریره و ج 8 ص 435 ح 22903 ، تاریخ بغداد : ج 11 ص 376 الرقم 6233 کلاهما عن سهل بن سعد الساعدی وفیهما «مألفه» بدل «مؤلف» ، مسند الشهاب : ج 1 ص 108 ح 129 عن جابر نحوه ؛ الکافی : ج 2 ص 102 ح 17 عن عبد اللّه بن میمون القداح عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام وفیه «مألوف» بدل «مؤلف» بحار الأنوار : ج 71 ص 381 ح 15 .
2- .المجازات النبویه : ص 98 ح 47 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 378 ح 5795 وفیه «المسلم» بدل «المؤمن» ؛ کنز العمّال : ج 1 ص 154 ح 768عن العسکری فی الأمثال عن أبی هریره بزیاده «المؤمن» بعد «أخیه» .
3- .المعجم الأوسط : ج 2 ص 325 ح 2114 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 106 ح 124 کلاهما عن أنس ، کنز العمّال : ج 1 ص 141 ح 672 ؛ بحارالأنوار : ج74 ص 270 ذیل ح 9 نقلاً عن الکافی .
4- .سنن أبی داود : ج 4 ص 280 ح 4918 ، الأدب المفرد : ص 81 ح 239 وفیه «مرآه أخیه» بدل «مرآه المؤمن» ، السنن الکبری : ج 8 ص 290 ح16681 ، الفردوس : ج 4 ص 184 ح 6571 کلاهما بزیاده «من حیث لقیه» بعد «أخو المؤمن» وکلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 1 ص 141 ح 673 .
5- .سنن الترمذی : ج 4 ص 325 ح 1929 ، الأدب المفرد : ص 81 ح 238 نحوه ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 6 ص 114 ح 4 ، الزهد لابن المبارک : ص254 ح 730 ، تاریخ دمشق : ج 50 ص 7 ح 10591 وفیهما «شیئا » بدل «أذیً» وکلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 3 ص 72 ح 5550 ؛ جامع الأحادیث للقمی : ص 117 نحوه .
6- .الجامع الصغیر : ج 2 ص 668 ح 9210 ، کنز العمّال : ج 1 ص 149 ح 742 کلاهما نقلاً عن أحمدبن منیع عن أبی هریره .

ص: 357



ط - آینه برادر مؤمنش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، اهل اُلفت (اُنس گرفتن) است ، و در کسی که الفت نمی گیرد و با او الفت نمی گیرند ، خیری نیست .

ط آینه برادر مؤمنشپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، آینه برادر خویش است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، آینه مؤمن است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، آینه مؤمن است . مؤمن ، برادر مؤمن است . گرفتاری او را بر طرف می سازد و هوای او را دارد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر یک از شما آینه برادر خود است . پس هر گاه در [ سر و صورت و لباس] او عیبی دید ، آن را از وی دور کند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمان ، آینه مسلمان است . پس هر گاه در [ سر و صورت و لباس ]او چیزی دید ، آن را بر دارد .

.


ص: 358

عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ مِرآهٌ لِأَخیهِ المُؤمِنِ ، یَنصَحُهُ إذا غابَ عَنهُ ، ویُمیطُ عَنهُ ما یَکرَهُ إذا شَهِدَ ، ویُوَسِّعُ لَهُ فِی المَجلِسِ. (1)

الإمام علیّ علیه السلام :المُؤمِنُ مِرآهُ المُؤمِنِ لِأَنَّهُ یَتَأَمَّلُهُ فَیَسُدُّ فاقَتَهُ ، ویُجمِلُ حالَتَهُ . (2)

ی النُّصحُ لِلإِخوانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنونَ بَعضُهُم لِبَعضٍ نَصَحَهٌ وادّونَ وإن بَعُدَت مَنازِلُهُم وأبدانُهُم وَالفَجَرَهُ بَعضُهُم لِبَعضٍ غَشَشَهٌ مُتَخاوِنونَ وإنِ اقتَرَبَت مَنازِلُهُم وأبدانُهُم . (3)

ک یُداری ولا یُماریالإمام الصادق علیه السلام :المُؤمِنُ یُداری ولا یُماری . (4)

راجع : ص 334 (الخصائص النفسیه / الرفق) .

ل الحَذَرُ مِنَ النّاسِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ کَیِّسٌ فَطِنٌ حَذِرٌ . (5)

.

1- .الجعفریات ، ص 197 ، النوادر للراوندی : ص 99 ح 56 کلاهما عن إسماعیل بن موسی عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، مصادقه الإخوان : ص 144ح 1 ، مشکاه الأنوار : ص 331 ح 1053 وص 189 ح 502 عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله والثلاثه الأخیره نحوه ، بحارالأنوار : ج 74 ص 233 ح29 .
2- .تحف العقول : ص 173 ، بشاره المصطفی : ص 26 عن کمیل ، بحارالأنوار : ج 77 ص 269 ح 1 .
3- .التوبیخ والتنبیه : ص 45 ح 12 ، شعب الإیمان : ج 6 ص 114 ح 7648 ، الفردوس : ج 4 ص 189 ح 6584 نحوه وکلّها عن أنس ، کنز العمّال : ج 1 ص 152 ح 757 نقلاً عن عبد الرزّاق الجیلی فی الأربعین .
4- .أعلام الدین : ص 303 ، نزهه الناظر : ص 166 ح 325 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 277 ح 113 .
5- .الدعوات : ص 39 ح 94 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 297 ، بحار الأنوار : 67 ص 307 ح 40 .

ص: 359



ی - خیرخواهی برای برادران

ک - مدارا ، نه بگومگو

ل - برحذر بودن از مردم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، آینه برادر مؤمن خویش است ؛ در غیابش ، خیرخواه اوست و در حضورش ، آنچه را ناخوش می دارد ، از او دور می کند و در مجلس ، برایش جا می گشاید .

امام علی علیه السلام :مؤمن ، آینه مؤمن است ؛ زیرا به او رسیدگی می کند ، نیازش را برآورده می سازد ، و حال او را نیکو می گرداند .

ی خیرخواهی برای برادرانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمنان نسبت به یکدیگر، خیرخواه و مهرورزند ، هر چند منزل ها و بدن هایشان از همدیگر دور باشد ؛ ولی بی ایمانان با یکدیگر ، دغلکار و خیانتکارند ، هر چند منزل ها و بدن هایشان در کنار هم باشد .

ک مدارا ، نه بگومگوامام صادق علیه السلام :مؤمن ، مدارا می کند و بگومگو نمی کند .

ر . ک : ص 335 (ویژگی های روانی / نرمش) .

ل بر حذر بودن از مردمپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، زیرک است و هشیار و محتاط .

.


ص: 360

عنه صلی الله علیه و آله :مِن صِفاتِ المُؤمنِ أن یَکونَ ... کَثیرَ الحَذَرِ ، قَلیلَ الزَّلَلِ. (1)

الإمام علیّ علیه السلام :المُؤمِنُ غِرٌّ کَریمٌ مَأمونٌ عَلی نَفسِهِ ، حَذِرٌ مَحزونٌ . (2)

م کُلُّ شَیءٍ مِن أمرِهِ مَنفَعَهٌرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ إن ماشَیتَهُ نَفَعَکَ ، وإن شاوَرتَهُ نَفَعَکَ ، وإن شارَکتَهُ نَفَعَکَ ، وکُلُّ شَیءٍ مِن أمرِهِ مَنفَعَهٌ . (3)

ن لا یُشکَرُ مَعروفُهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ مُکَفَّرٌ . (4)

الإمام علیّ علیه السلام :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مُکَفَّرا لا یُشکَرُ مَعروفُهُ ... وکَذلِکَ نَحنُ أهلَ البَیتِ مُکَفَّرونَ لا یَشکُرونَنا (5) ، وخِیارُ المُؤمِنینَ مُکَفَّرونَ لا یُشکَرُ مَعروفُهُم. (6)

الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ المُؤمِنَ مُکَفَّرٌ وذلِکَ أنَّ مَعروفَهُ یَصعَدُ إلَی اللّهِ تَعالی فَلا یَنتَشِرُ فِی النّاسِ وَالکافِرُ مَشهورٌ ، وذلِکَ أنَّ مَعروفَهُ لِلنّاسِ یَنتَشِرُ فِی النّاسِ ولا یَصعَدُ إلَی السَّماءِ. (7)

.

1- .التمحیص : ص 74 ح 171 ، الکافی : ج 2 ص 229 ح 1 عن عبد اللّه بن یونس عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 67 ص 311 ح 45 .
2- .غرر الحکم : ج 1 ص 75 ح 1901 .
3- .حلیه الأولیاء : ج 8 ص 129 الرقم 405 ، المعجم الکبیر : ج 12 ص 319 ح 13541 نحوه وکلاهما عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 1 ص 143 ح 692 .
4- .المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 280 ح 7640 ، الفردوس : ج 4 ص 177 ح 6550 کلاهما عن سعد بن أبی وقاص ، کنز العمّال : ج 1 ص 142 ح684 ؛ مشکاه الأنوار : ص 499 ح 1673 ، جامع الأخبار : ص 354 ح 987 وفیه «یکفرّ» بدل «مکفّر» ، بحارالأنوار : ج 67 ص 238 ح 56 .
5- .فی بحار الأنوار : «لا یُشکَرُ مَعروفُنا» وهو الأنسب .
6- .علل الشرائع : ص 560 ح 3 عن الحسین بن موسی عن أبیه عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 16 ص 223 ح 21 .
7- .علل الشرائع : ص 560 ح 1 ، الکافی : ج 2 ص 251 ح 8 عن داود بن أبی یزید عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحارالأنوار : ج 67 ص 259 ح 1 .

ص: 361



م - همه چیزِ او سودمند است

ن - از خوبی های او سپاس گزاری نمی شود

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از صفات مؤمن ، این است که ... پُر احتیاط و کم لغزش است .

امام علی علیه السلام :مؤمن ، ساده دل و بزرگ منش است و امین نفْس خویش و همواره محتاط و نگران[ عاقبت خویش] است .

م همه چیزِ او سودمند استپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، چنان است که اگر با او راه بروی ، برایت سودمند است ، اگر با او مشورت کنی ، برایت سودمند است ، اگر با او شریک شوی ، برایت سودمند است . در هر یک از حالات او ، سودی هست .

ن از خوبی های او سپاس گزاری نمی شودپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، ناسپاسی می شود .

امام علی علیه السلام :پیامبر خدا ، ناسپاسی می شد (سپاس گزارده نمی شد) (1) و از خوبی هایش قدردانی نمی شد ... . ما اهل بیت نیز ناسپاسی می شویم و از ما سپاس گزاری نمی کنند . مؤمنانِ برتر هم ناسپاسی شونده اند و از خوبی هایشان سپاس گزاری نمی شود .

امام صادق علیه السلام :مؤمن ، ناسپاسی می شود . دلیلش هم آن است که نیکوکاریِ او ، چون به درگاه خداوند متعالْ بالا می رود ، در میان مردم ، پخش نمی شود ؛ امّا کافر ، مشهور (2) است ، به دلیل این که نیکیِ او ، در میان مردم ، پخش می شود و به آسمان نمی رود .

.

1- .به تعبیر فارسی زبانان : دستش نمک نداشت !
2- .در الکافی ، «مشکور (سپاس گزاری شده)» آمده که با «مکفَّر (ناسپاسی شده)» تناسب بیشتری دارد .

ص: 362

8 / 3الخَصائِصُ الدّینِیَّهُأ خَشیَهُ اللّهِ عز و جلالإمام علیّ علیه السلام :خَشیَهُ اللّهِ جِماعُ الإِیمانِ . (1)

عنه علیه السلام :الوَجَلُ شِعارُ المُؤمِنینَ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ المُؤمِنینَ مُشفِقونَ خائِفونَ وَجِلونَ ، جَعَلَنَا اللّهُ وإیّاکُم مِنهُم . (3)

ب التَّوبَهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ المُؤمِنَ مُفَتَّنٌ تَوّابٌ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ موهٍ راقِعٌ (5) . (6)

.

1- .غرر الحکم : ج 3 ص 463 ح 5091 .
2- .غررالحکم : ج 1 ص 176 ح 668 .
3- .الکافی : ج 5 ص 82 ح 9 عن الإمام الصادق علیه السلام ، نهج البلاغه : الخطبه 153 ، تحف العقول : ص 156 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 409 ح 36 .
4- .الکافی : ج 2 ص 424 ح 1 ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 109 ح 327 کلاهما عن سلّام بن المستنیر عن الإمام الباقر علیه السلام ، الخصال: ص130 ح134 عن الحلبیعن الإمام الصادق علیه السلام نحوه، بحار الأنوار: ج 6 ص 42 ح 78.
5- .اسم فاعل من أوهی بمعنی أضعف ، وأصلها موهی. قال الشریف الرضی رحمه اللّه علیه : وهذه استعاره ، والمراد أنّ المؤمن اذا أساء أحسن واذا أخطأ ندم ، فکأنّه یوهی دینه بمعصیه ، ویرقعه بتوبته ،فشبّهه علیه الصلاه والسّلام بمن یخرق ثوبًا ، ثم یبادر رقع ماخرق ، ورتق مافتق .
6- .المجازات النبویه : ص 169 ح 134 ؛ تاریخ بغداد : ج 4 ص 114 الرقم 1776 ، شعب الإیمان : ج 5 ص 419 ح 7123 وفیهما «واهٍ» بدل «موه» ، ، المعجم الأوسط :ج 2 ص 239 ح 1856 ، المعجم الصغیر : ج 1 ص 66 وفیهما «واهی» بدل «موهٍ» وکلّها عن جابر ، کنز العمّال : ج 1 ص 143 ح 691 .

ص: 363



8 / 3 ویژگی های دینی

الف - خدا ترسی

ب - توبه

8 / 3ویژگی های دینیالف خداترسیامام علی علیه السلام :ترس از خدا ، کانون ایمان است .

امام علی علیه السلام :ترس [از خدا] ، جامه زیرین مؤمنان است .

امام علی علیه السلام :مؤمنان ، نگران و ترسان و بیمناک اند . خداوند ، ما و شما را از ایشان قرار دهد!

ب توبهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن به گناه می افتد ؛ ولی توبه می کند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، شکافنده و وصله کننده است . (1)

.

1- .سیّد رضی رحمه الله می گوید : این ، استعاره است و مراد ، این است که مؤمن هر گاه بدی کند ، بلافاصله خوبی می کند و هر گاه گناه کند ، پشیمان می شود . پس گویا با ارتکاب گناهی ، دینش را می دَرَد و با توبه ، آن را وصله می زند . پس پیامبر صلی الله علیه و آله مؤمن را به کسی تشبیه کرده که جامه ای را می شکافد و سپس شکاف آن را به هم می آورد و آنچه را دریده ، می دوزد .

ص: 364

ج یَقی دینَهُ بِدُنیاهُالإمام علیّ علیه السلام :المُؤمِنُ مَن وَقی دینَهُ بِدُنیاهُ ، وَالفاجِرُ مَن وَقی دُنیاهُ بِدینِهِ . (1)

د تَسُرُّهُ الحَسَنَهُ وتَسوؤُهُ السَّیِّئَهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن سَرَّتهُ حَسَنَتُهُ وساءَتهُ سَیِّئَتُهُ فَهُوَ مُؤمِنٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن ساءَتهُ سَیِّئَتُهُ وسَرَّتهُ حَسَنَتُهُ فَهِیَ إمارَهُ المُؤمِنِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن عَمِلَ سَیِّئَهً فَکَرِهَها حینَ یَعمَلُ وعَمِلَ حَسَنَهً فَسُرَّ بِها فَهُوَ مُؤمِنٌ . (4)

مسند ابن حنبل عن أبی رزین العقیلی :أتَیتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلتُ : ... یا رَسولَ اللّهِ کَیفَ لی أن أعلَمَ أنّی مُؤمِنٌ ؟ قالَ : ما مِن اُمَّتی أو هذِهِ الاُمَّهِ عَبدٌ یَعمَلُ حَسَنَهً فَیَعلَمُ أنَّها حَسَنَهٌ وأنَّ اللّهَ عز و جلجازیهِ بِها خَیرا ، ولا یَعمَلُ سَیِّئَهً فَیَعلَمُ أنَّها سَیِّئَهٌ وَاستَغفَرَ اللّهَ عز و جل مِنها ویَعلَمُ انَّهُ لا یَغفِرُ إلّا هُوَ ، إلّا وهُوَ مُؤمِنٌ . (5)

.

1- .غرر الحکم : ج 2 ص 154 ح 2160 .
2- .الخصال : ص 47 ح 49 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 137 ح 35 ، الکافی : ج 2 ص 232 ح 6 عن أبی العباس عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 8 ص 35 ح 5 ؛ سنن الترمذی : ج 4 ص 466 ح 2165 ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 50 ح 114 کلاهما عن عمر ، کنز العمّال : ج 1 ص 144 ح 700 .
3- .التاریخ الکبیر : ج 4 ص 155 ح 2306 ، شعب الإیمان : ج 7 ص 488 ح 11085 ، تاریخ دمشق : ج 20 ص 103 ح 4617 کلّها عن عمر ، کنز العمّال :ج16 ص 154 ح 44188 .
4- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 58 ح 32 وص 121 ح 177 ، مسند ابن حنبل : ج 7 ص 138 ح 19582 نحوه ، شعب الإیمان : ج 5 ص 372 ح6994 کلّها عن أبی موسی الأشعریّ ، کنز العمّال : ج 1 ص 161 ح 806 .
5- .مسند ابن حنبل : ج 5 ص 470 ح 16194 ، الزهد لابن المبارک (براویه نعیم بن حمّاد) : ص 30 ح 121 ، مسند الشامیین : ج 1 ص 185 ح 321 وص220 ح 395 ، تاریخ دمشق : ج 53 ص 72 ح 11166 ، کنز العمّال : ج 1 ص 160 ح 800 .

ص: 365



ج - حفظ دین با دنیا

د - کار نیک خوش حالش می کند و بدی ناراحتش

ج حفظ دین با دنیاامام علی علیه السلام :مؤمن ، کسی است که دین خود را با دنیای خود حفظ کند ، و فاجر ، کسی است که دنیایش را با دینش حفظ کند .

د کار نیک ، خوش حالش می کند و بدی ، ناراحتشپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که کار نیکش او را شاد سازد و کار بدش او را ناراحت گردانَد ، او مؤمن است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که بدی اش او را ناراحت کند و خوبی اش او را خوش حال ، این ، نشانه مؤمن است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن کس که کار بدی انجام دهد و در هنگام انجام دادن ، آن را خوش نداشته باشد و کار نیکی انجام دهد و از آن خوش حال شود ، او مؤمن است .

مسند ابن حنبل به نقل از ابو رزین عقیلی :به نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رفتم و گفتم : ... ای پیامبر خدا ! چگونه می توانم پی ببرم که مؤمنم؟ فرمود : «هر بنده ای از امّت من ، که کاری نیک کند و بداند که آن کار ، نیک است و خدای عز و جل او را بر آن ، پاداش نیک می دهد ، و کاری بد کند و بداند که آن کار ، بد است و از خدای عز و جل برای آن ، آمرزش بطلبد و بداند که تنها اوست که می آمرزد ، بی گمان ، او مؤمن است» .

.


ص: 366

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ المُؤمِنَ إذا أحسَنَ استَبشَرَ ، وإذا أساءَ استَغفَرَ ، وإذَا ابتُلِیَ صَبَرَ ، وإذا اُعطِیَ شَکَرَ ، وإذا اُسیءَ إلَیهِ غَفَرَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أشفَقَ مِن سَیِّئَهٍ ورَجا حَسَنَهً فَهُوَ مُؤمِنٌ . (2)

المستدرک علی الصحیحین عن أبی ذرّ :أنَّهُ سَأَلَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الإِیمانِ فَتَلا هذِهِ الآیَهَ: « لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْاخِرِ » (3) حَتّی فَرَغَ مِنَ الآیَهِ قالَ : ثُمَّ سَأَلَهُ أیضا فَتَلاها ، ثُمَّ سَأَلَهُ أیضا فَتَلاها ثُمَّ سَأَلَهُ فَقالَ : وإذا عَمِلتَ حَسَنَهً أحَبَّها قَلبُکَ وإذا عَمِلتَ سَیِّئَهً أبغَضَها قَلبُکَ . (4)

سنن ابن ماجه عن عائشه :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ یَقولُ : اللّهُمَّ اجعَلنی مِنَ الَّذینَ إذا أحسَنُوا استَبشَروا وإذا أساؤُوا استَغفَروا . (5)

8 / 4الخَصائِصُ العَمَلِیَّهُأ الاِجتِهادُ فِی العَمَلِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :تَجِدُ المُؤمِنَ یَجتَهِدُ فیما یُطیقُ مُتَلَهِّفا عَلی ما لا یُطیقُ . (6)

.

1- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 437 ح 151 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 24 ح 2 عن إبراهیم بن أبی محمود عن الإمام الرضا علیه السلام ولیس فیه ذیله من «وإذا ابتلی ...» ،بحارالأنوار : ج 71 ص 259 ح 2 وراجع : کشف الغمّه : ج 2 ص 418 و کنزالفوائد : ج 2 ص 164 و أعلام الدین : ص 155 .
2- .کنز العمّال : ج 1 ص 160 ح 801 نقلاً عن ابن النجار عن ابن عمر وح 802 نقلاً عن الخطیب البغدادی فی التاریخ عن عمر وفیه «إماره المؤمن» بدل«مؤمن» .
3- .البقره : 177 .
4- .المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 299 ح 3077 ، تفسیر ابن کثیر : ج 1 ص 296 .
5- .سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1255 ح 3820 ، مسند ابن حنبل : ج 9 ص 450 ح 25034 وص 478 ح 25174 ، الدعاء للطبرانی: ص414 ح 1401، مسندأبی یعلی: ج 4 ص284 ح 4455، کنز العمّال: ج 2 ص 200 ح 3744.
6- .الزهد لابن حنبل : ص 470 عن عبید بن عمیر ، الإصابه : ج 4 ص 437 الرقم 5638 عن عبداللّه بن عقبه عن أبیه ، کنز العمّال : ج 1 ص 145 ح 708 .

ص: 367



8 / 4 ویژگی های رفتاری

الف - کوشا بودن در عمل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن هر گاه کار نیک کند ، شادمان می شود و هر گاه کار بد کند ، آمرزش می خواهد و هر گاه گرفتار شود ، شکیبایی می ورزد و هر گاه به او عطا شود ، سپاس می گوید و هر گاه به او بدی شود ، می بخشاید .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که از بدی کردن بیمناک باشد و به خوبی کردن امیدوار ، او مؤمن است .

المستدرک علی الصحیحین به نقل از ابو ذر :از پیامبر خدا در باره ایمان پرسیدم . این آیه را خواند : «کار نیک ، آن نیست که روی های خویش را به سوی مشرق و مغرب کنید ؛ بلکه کار نیک ، آن است که کسی به خدا و روز واپسین ، ایمان آورد» . چون آیه را تمام کرد ، دو باره همان را پرسیدم و پیامبر صلی الله علیه و آله باز همان آیه را خواند ، و سه باره پرسیدم و باز پیامبر صلی الله علیه و آله همان آیه را خواند . چون دیگر باره پرسیدم ، فرمود : «هر گاه کاری نیک کردی ، دلت آن را دوست داشته باشد و هر گاه کاری بد کردی ، دلت آن را ناخوش داشته باشد [این ، نشانه ایمان است]» .

سنن ابن ماجه به نقل از عایشه :پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود : «بار خدایا ! مرا از آنانی قرار ده که هر گاه کار نیک می کنند ، شاد می شوند و هر گاه کار بد می کنند ، آمرزش می طلبند» .

8 / 4ویژگی های رفتاریالف کوشا بودن در عملپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن را در آنچه می تواند ، کوشا می یابی و به آنچه نمی تواند ، مشتاق .

.


ص: 368

ب الصَّلاهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :عَلَمُ الإِیمانِ الصَّلاهُ ، فَمَن فَرَّغَ لَها قَلبَهُ وحافَظَ عَلَیها بِحُدودِها ووَقتِها وسُنَنِها فَهُوَ مُؤمِنٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام :یا عَلِیُّ ، لِلمُؤمِنِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : الصَّلاهُ ، وَالزَّکاهُ ، وَالصِّیامُ . (2)

ج خِفَّهُ المَؤونَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ یَسیرُ المَؤونَهِ . (3)

الکافی عن أبی بصیر :دَخَلَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام الحَمّامَ ، فَقالَ لَهُ صاحِبُ الحَمّامِ : اُخَلّیهِ لَکَ ؟ فَقالَ : لا حاجَهَ لی فی ذلِکَ ، المُؤمِنُ أخَفُّ مِن ذلِکَ (4)

راجع : العنوان الآتی

8 / 5جَوامِعُ خَصائِصِ المُؤمِنِالکتاب«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ ءَایَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ * الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ * أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَهٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ» . (5)

.

1- .الفردوس : ج 3 ص 41 ح 4102، تاریخ أصبهان : ج 2 ص 241 الرقم 1565 نحوه وکلاهما عن أبی سعید ، کنز العمّال : ج 1 ص 95ح 423 نقلاً عن ابن النجار عن أبی سعید نحوه .
2- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 361 ح 5762 عن حمّادبن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، تحف العقول : ص 10 ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 326 ح 2656 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار : ج 77 ص 53 ح 2 .
3- .تاریخ بغداد: ج 5 ص315 الرقم 2832، حلیه الأولیاء : ج 8 ص 46 ، شعب الإیمان: ج 5 ص156 ح 6177 ، مسند الشهاب: ج 1 ص107 ح 127 کلّها عن أبیهریره، کنز العمّال: ج 1 ص142 ح 685؛ بحارالأنوار:ج 67ص307ح 39.
4- .الکافی : ج 6 ص 503 ح 37 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 117 ح 249 نحوه ، بحارالأنوار : ج 47 ص 47 ح 69 .
5- .الأنفال : 2 4 .

ص: 369



ب - نماز

ج - کم زحمت بودن

8 / 5 مجموعه ویژگی های مؤمن

ب نمازپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نشانه ایمان ، نماز است . پس هر کس دل خود را برای آن فارغ گرداند و با رعایت حدود و وقت و احکامش ، آن را پاس بدارد ، او مؤمن است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارش به علی علیه السلام :ای علی ! مؤمن ، سه نشانه دارد : نماز ، زکات و روزه .

ج کم زحمت بودنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن [برای دیگران] ، کم زحمت است .

الکافی به نقل از ابو بصیر :امام صادق علیه السلام وارد حمّام شد . حمّامی گفت : آیا حمّام را برایتان خلوت کنم ؟ فرمود : «نیازی به این کار نیست . مؤمن ، کم زحمت تر از این چیزهاست» .

ر . ک : عنوان بعدی (مجموعه ویژگی های مؤمن) .

8 / 5مجموعه ویژگی های مؤمنقرآن«مؤمنان، همان کسانی اند که چون خدا یاد شود ، دل هایشان می ترسد و چون آیات او بر آنان خوانده شود ، بر ایمانشان می افزاید، و بر پروردگار خود ، توکّل می کنند ؛ همانان که نماز را به پا می دارند و از آنچه به ایشان روزی داده ایم ، انفاق می کنند. آنان هستند که حقّاً مؤمن اند که نزد پروردگارشان ، درجات و آمرزش و روزیِ نیکو خواهند داشت» .

.


ص: 370

«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاهِ فَاعِلُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ * إِلَّا عَلَی أَزْوَا جِهِمْ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ * فَمَنِ ابْتَغَی وَرَاءَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْعَادُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ» . (1)

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُواْ وَ جَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ» . (2)

«إِنَّمَا یُؤْمِنُ بِایَاتِنَا الَّذِینَ إِذَا ذُکِّرُواْ بِهَا خَرُّواْ سُجَّدًا وَ سَبَّحُواْ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لَا یَسْتَکْبِرُونَ» . (3)

الحدیثالکافی عن کامل التمّار :قالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» أتَدری مَن هُم ؟ قُلتُ : أنتَ أعلَمُ . قالَ : قَد أفلَحَ المُؤمِنونَ المُسَلِّمونَ ، إنَّ المُسَلِّمینَ هُمُ النُّجَباءُ فَالمُؤمِنُ غَریبٌ فَطوبی لِلغُرَباءِ. (4)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مِن أخلاقِ المُؤمِنِ حُسنُ الحَدیثِ إذا حَدَّثَ ، وحُسنُ الاِستِماعِ إذا حُدِّثَ ، وحُسنُ البِشرِ إذا لَقِیَ ، ووَفاءُ الوَعدِ إذا وَعَدَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :أربَعٌ مَن کُنَّ فیهِ أکمَلَ إیمانَهُ وإن کانَ مِن قَرنِهِ إلی قَدَمِهِ خَطایا : الصِّدقُ وأداءُ الأَمانَهِ وَالحَیاءُ وحُسنُ الخُلُقِ . (6)

.

1- .المؤمنون : 1 9 .
2- .الحُجُرات :15 .
3- .السجده : 15 .
4- .الکافی : ج 1 ص 391 ح 5 ، المحاسن : ج 1 ص 423 ح 970 ، بشاره المصطفی : ص 119 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 204 ح 84 .
5- .الفردوس : ج 3 ص 637 ح 5997 عن أنس ، کنز العمّال : ج 1 ص 155 ح 775 .
6- .التمحیص : ص 67 ح 158 عن الإمام علیّ علیه السلام ، الکافی : ج 2 ص 99 ح 3، الأمالی للطوسی : ص 44 ح 51 کلاهما عن أبی ولّاد الحنّاط عن الإمام الصادق علیه السلام ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 350 ح 990 عن أبی ولّاد الحنّاط عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ،تحف العقول : ص 369 عن الإمام الصادق علیه السلام وکلّها نحوه، بحارالأنوار : ج 67 ص 295 ح 19 .

ص: 371

«به راستی که مؤمنان ، رستگارند ؛ همانان که در نمازشان فروتن اند و آنان که از بیهوده روی گردان اند و آنان که زکات می پردازند و کسانی که عورت های خود را می پوشانند مگر برای همسرانشان یا کنیزانی که به دست آورده اند، که در این صورت ، بر آنان نکوهشی نیست . پس کسانی که فراتر از این بجویند ، آنان از حد در گذرنده اند و آنان که امانت ها و پیمان خود را رعایت می کنند و آنان که بر نمازهایشان مواظبت می نمایند » .

«در حقیقت، مؤمنان ، کسانی اند که به خدا و پیامبر او گرویده اند و [ دیگر ]شک نیاورده اند و با مال و جانشان در راه خدا جهاد کرده اند . اینان اند که راست کردارند» .

«تنها کسانی به آیات ما می گروند که چون آنها را به ایشان یادآوری کنند، سجده کنان به روی ، در می افتند، و به ستایش پروردگارشان ، تسبیح می گویند و آنان بزرگی نمی فروشند » .

حدیثالکافی به نقل از کامل تمّار :امام باقر علیه السلام فرمود : « «به راستی که مؤمنان ، رستگارند» . می دانی اینان کدام مؤمنان اند؟» . گفتم : شما بهتر می دانید . فرمود : «مؤمنانِ تسلیم شده ، رستگارند . تسلیم شدگان ، به راستی که سرآمدند . پس مؤمن ، غریب است و خوشا به حال غریبان!» .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از اخلاق مؤمن ، آن است که هر گاه سخن می گوید ، نیکو سخن می گوید ، و هر گاه با او سخن می گویند ، نیکو گوش می دهد و در برخوردهایش خوش روست و هر گاه وعده دهد ، به وعده وفا می کند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار چیز است که هر کس آنها را در خود داشته باشد ، ایمانش را کامل گردانیده است ، هر چند که خطاها از سر تا پایش را پوشانده باشند : راستگویی ، امانتداری ، شرم ، خوش اخلاقی .

.


ص: 372

عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ خَلیلُ المُؤمِنِ ، وَالحِلمُ وَزیرُهُ ، وَالعَقلُ دَلیلُهُ ، وَالعَمَلُ قَیِّمُهُ ، وَالصَّبرُ أمیرُ جُنودِهِ ، وَالرِّفقُ والِدُهُ ، وَالبِرُّ أخوهٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ مَن هُوَ بِمالِهِ مُتَبَرِّعٌ ، وعَن مالِ غَیرِهِ مُتَوَرِّعٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله فیما قاله لمعاذ بن جبل :یا مُعاذُ ، إنَّ المُؤمِنَ لَدَی الحَقِّ أسیرٌ ، إنَّ المُؤمِنَ قَیَّدَهُ القُرآنُ عَن کَثیرٍ مِن شَهَواتِهِ وأن یَهلِکَ فیما یَهوی . یا مُعاذُ ، إنَّ المُؤمِنَ لا تَسکُنُ رَوعَتُهُ ولَا اضطِرابُهُ حَتّی یُخلِفَ الجِسرَ وَراءَ ظَهرِهِ . فَالقُرآنُ دَلیلُهُ ، وَالخَوفُ مَحَجَّتُهُ ، وَالشَّوقُ مَطِیَّتُهُ ، وَالصَّلاهُ کَهفُهُ ، وَالصَّومُ جُنَّتُهُ ، وَالصَّدَقَهُ فَکاکُهُ ، وَالصِّدقُ أمیرُهُ ، وَالحَیاءُ وَزیرُهُ ، ورَبُّهُ مِن وَراءِ ذلِکَ بِالمِرصادِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله فیما قاله لمعاذ بن جبل :یا مُعاذُ ، إنَّ المُؤمِنَ لَدَی الحَقِّ أسیرٌ ، یَعلَمُ أنَّ عَلَیهِ رَقیبا ، عَلی سَمعِهِ وبَصَرِهِ ولِسانِهِ ویَدِهِ ورِجلِهِ وبَطنِهِ وفَرجِهِ ، حَتَّی اللَّمحَهِ بِبَصَرِهِ وفَتاتِ الطّینِ بِإِصبَعِهِ وکُحلِ عَینَیهِ وجَمیعِ سَعیِهِ ، إنَّ المُؤمِنَ لا یَأمَنُ قَلبُهُ ولا یَسکُنُ رَوعَتُهُ ولا یَأمَنُ اضطِرابُهُ ، یَتَوَقَّعُ المَوتَ صَباحا ومَساءً ، فَالتَّقوی رَقیبُهُ ، وَالقُرآنُ دَلیلُهُ ، وَالخَوفُ حُجَّتُهُ ، وَالشَّرَفُ مَطِیَّتُهُ ، وَالحَذَرُ قَرینُهُ ، وَالوَجَلُ شِعارُهُ ، وَالصَّلاهُ کَهفُهُ ، وَالصِّیامُ جُنَّتُهُ ، وَالصَّدقَهُ فَکاکُهُ ، وَالصِّدقُ وَزیرُهُ ، وَالحَیاءُ أمیرُهُ ، ورَبُّهُ تَعالی مِن وَراءِ ذلِکَ کُلِّهِ بِالمِرصادِ . یا مَعاذُ ، إنَّ المُؤمِنَ قَیَّدَهُ القُرآنُ عَن کَثیرٍ مَن هَوی نَفسِهِ وشَهَواتِهِ ، وحالَ بَینَهُ وبَینَ أن یَهلِکَ فیما یَهوی بِإِذنِ اللّهِ . یا مُعاذُ ، إنّی اُحِبُّ لَکَ ما اُحِبُّ لِنَفسی ، وأنهَیتُ إلَیکَ ما أنهی إلَیَّ جِبریلُ علیه السلام ، فَلا أعرِفَنَّکَ تُوافینی یَومَ القِیامَهِ وأحَدٌ أسعَدُ بِما آتاکَ اللّهُ عز و جل مِنکَ . (4)

.

1- .تحف العقول : ص 55 وص 46 ، المجازات النبویه : ص 188 ح 154 کلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 69 ص 367 ح 3 ؛ شعب الإیمان : ج 4 ص 161ح4659 عن الحسن ، مسند الشهاب : ج 1 ص 122 ح 153 عن أبی الدرداء و ح 153 عن أبی هریره ، نوادر الاُصول : ج 1 ص 130 عن ابن عباس وکلّها نحوه ، کنز العمّال : ج 10 ص 133 ح 28663 .
2- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 61 عن حذیفه ، إرشاد القلوب : 139 عن الإمام الصادق علیه السلام .
3- .حلیه الأولیاء : ج 10 ص 31 الرقم 465 عن معاذ بن جبل ، مسند الشامیین : ج 4 ص 355 ح 3540 نحوه .
4- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 26 عن معاذ بن جبل ، تفسیر ابن أبی حاتم : ج 10 ص 3427 ، تفسیر ابن کثیر : ج 8 ص 419 کلاهمانحوه ، کنز العمّال : ج 1 ص 163 ح 816 .

ص: 373

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش ، دوست مؤمن است ؛ بردباری ، دستیار او ؛ خِرد ، راه نمایش ؛ عمل ، کارگزار او ؛ شکیبایی ، فرمانده سپاه او ؛ نرمش ، پدر او و نیکی کردن ، برادرش .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی مؤمن است که نسبت به مالِ خودش بخشنده ، و نسبت به مال دیگران ، محتاط باشد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مُعاذ بن جَبَل :ای معاذ ! مؤمن ، در بَند حق است . مؤمن را قرآن ، در بسیاری از خواسته های نفسش و از این که قربانیِ هوسش شود ، به بند کشیده است . ای معاذ! ترس و اضطراب مؤمن ، آرام نمی شود ، تا آن گاه که پل [صراط] را پشت سر نهد . پس [در این راه ،] قرآن ، راه نمای اوست و ترس ، شیوه اش و شوق ، مرکبش و نماز ، جان پناهش و روزه سپرش و صدقه مایه آزادی اش [از آتش ]و راستی فرماندهش و حیا وزیرش ، و در پس همه اینها ، پروردگارش در کمین است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مُعاذ بن جَبَل :ای معاذ! مؤمن ، اسیر حق است . می داند که کسی مراقب او هست بر گوش و چشم و زبان و دست و پا و شکم و شهوت او ، حتّی بر پلک زدن چشم او و ذرّه گِل انگشت او و سرمه چشمان او و [خلاصه] بر همه کارهای او . مؤمن ، دلش آرام نمی گیرد و ترسش فرو نمی نشیند و اضطرابش بر طرف نمی شود ؛ [چرا که] صبح و شب ، منتظر مرگ است . از این رو ، تقوا مراقب اوست و قرآن ، راه نمایش و ترس ، حجّتش و شرافت ، مرکبش و هشیاری [و احتیاط] ، همراهش و هراس ، نشانش و نماز ، جان پناهش و روزه سپرش و صدقه مایه آزادی اش [از آتش] و راستی ، وزیرش و حیا فرماندهش ، و در پس همه اینها پروردگارش در کمین است . ای معاذ! مؤمن را قرآن ، در بسیاری از هوس ها و خواهش های نفسش ، مقیّد کرده و به اذن خداوند ، مانع از آن شده که هوسش او را به هلاکت افکند . ای معاذ! من آنچه را برای خودم دوست دارم ، برای تو نیز دوست می دارم و آنچه را جبرئیل علیه السلام به من رساند ، به تو رساندم . پس مبادا روز قیامت ، در حالی نزد من آیی که دیگری از آنچه خداوند عز و جل به تو داده است ، بهره مندتر باشد تا تو .

.


ص: 374

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ مِن أخلاقِ المُؤمِنِ: قُوَّهً فی دینٍ ، وحَزما فی لینٍ ، وإیمانا فی یَقینٍ ، وحِرصا فی عِلمٍ ، وشَفَقَهً فی مِقَهٍ (1) ، وحِلما فی عِلمٍ ، وقَصدا فی غِنیً ، وتَجَمُّلاً فی فاقَهٍ ، وتَحَرُّجا عَن طَمَعٍ ، وکَسبا فی حَلالٍ ، وبِرّا فی استِقامَهٍ ، ونَشاطا فی هُدیً ، ونَهیا عَن شَهوَهٍ ، ورَحمَهً لِلمَجهودِ . وإنَّ المُؤمِنَ مِن عِبادِ اللّهِ لا یَحیفُ عَلی مَن یُبغِضُ ، ولا یَأثَمُ فیمَن یُحِبُّ ، ولا یُضَیِّعُ مَا استودِعَ ، ولا یَحسُدُ ، ولا یَطعَنُ ، ولا یَلعَنُ ، ویَعتَرِفُ بِالحَقِّ وإن لَم یُشهَد عَلَیهِ ، ولا یَتَنابَزُ بِالأَلقابِ ، فِی الصَّلاهِ مُتَخَشِّعا ، إلَی الزَّکاهِ مُسرِعا ، فِی الزَّلازِلِ وَقورا ، فِی الرَّخاءِ شَکورا ، قانِعا بِالَّذی لَهُ ، لا یَدَّعی ما لَیسَ لَهُ ، ولا یَجمَعُ فِی الغَیظِ ، ولا یَغلِبُهُ الشُّحُّ عَن مَعروفٍ یُریدُهُ ، یُخالِطُ النّاسَ کَی یَعلَمَ ، ویُناطِقُ النّاسَ کَی یَفهَمَ ، وإن ظُلِمَ وبُغِیَ عَلَیهِ صَبَرَ حَتّی یَکونَ الرَّحمنُ هُوَ الَّذی یَنتَصِرُ لَهُ . (2)

.

1- .المِقَه : المَحَبَّه (النهایه : ج 4 ص 348 «مقا») .
2- .کنز العمّال : ج 1 ص 140 ح 669 نقلاً عن الترمذی فی نوادر الاُصول عن جندب بن عبد اللّه ، وقد عثرنا علیه فی الطبعه المعتمده منه (ج2 ص262) ولکن لوجود بعض التصحیفات فی المتن نقلناه من کنز العمّال.

ص: 375

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خصوصیات مؤمن ، آن است که : در دین ، نیرومند است و در عین نرمی ، قاطع . ایمانش توأم با یقین است و در علم ، آزمند . دلسوز و با محبّت است و در عین دانایی ، بردبار . در هنگام توانگری ، میانه رو است و در وقت ناداری ، خود را آراسته نشان می دهد . از طمع ، دوری می کند و در پی کسب حلال است . در نیکوکاری ، پایدار و در پیمودن راه راست ، [کوشا و] بانشاط است . از شهوت ، خوددار است و به رنجورِ خسته ، ترحّم می ورزد . بنده مؤمن خدا ، به کسی که دشمن می دارد ، ستم روا نمی دارد و به خاطر دوست داشتنِ کسی ، مرتکب گناه نمی شود . آنچه را به او [امانت] سپرده شده ، تباه نمی کند . حسادت نمی ورزد و بدگویی نمی کند و لعنت نمی کند . [در محکمه عدل] به حق اعتراف می کند ، هر چند شهادتی بر ضدّ او داده نشده باشد و به لقب بد و زشت ، کسی را نمی خواند . در نماز ، خاکسار است و در دادن زکات می شتابد . در حوادث تکان دهنده ، استوار است و در هنگام برخورداری ، سپاس گزار . به آنچه دارد ، قانع است و آنچه را مال او نیست ، ادّعا نمی کند . در حال خشم ، تصمیم نمی گیرد (1) و در کار خیری که می خواهد انجام دهد ، بخل بر او چیره نمی آید . با مردم می آمیزد برای آن که بیاموزد و با مردم هم سخن می شود برای آن که بفهمد و اگر به او ستم و تعدّی شود ، صبر می کند تا این که خداوند مهربان ، خود ، انتقام او را بگیرد .

.

1- .یا: «در وقت خشم، افسار گسیخته نمی شود»، اگر چنان که در برخی منابع آمده است «لا یجمح»باشد.

ص: 376

التمحیص :رُوِیَ أنّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : لا یَکمُلُ المُؤمِنُ إیمانُهُ حَتّی یَحتَوِیَ عَلی مِئَهٍ وثَلاثِ خِصالٍ : فِعلٍ وعَمَلٍ ونِیَّهٍ وباطِنٍ وظاهِرٍ . فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیٌّ علیه السلام : یا رَسولَ اللّهِ ما یَکونُ المِئَهُ وثَلاثُ خِصالٍ ؟ فَقالَ : یا عَلِیُّ ، مِن صِفاتِ المُؤمِنِ أن یَکونَ جَوّالَ الفِکرِ ، جَهوَرِیَّ الذِّکرِ (1) ، کَثیرا عِلمُهُ ، عَظیما حِلمُهُ ، جَمیلَ المُنازِعَهِ ، کَریمَ المُراجَعَهِ ، أوسَعَ النّاسِ صَدرا ، وأذَلَّهُم نَفسا ، ضِحکُهُ تَبَسُّما ، وَاجتِماعُهُ تَعَلُّما ، مُذَکِّرَ الغافِلِ ، مُعَلِّمَ الجاهِلِ ، لا یُؤذی مَن یُؤذیهِ ، ولا یَخوضُ فیما لا یَعنیهِ ، ولا یَشمَتُ بِمُصیبَهٍ ، ولا یَذکُرُ أحَدا بِغیبَهٍ ، بَریئا مِنَ المُحَرَّماتِ ، واقِفا عِندَ الشُّبُهاتِ ، کَثیرَ العَطاءِ ، قَلیلَ الأَذی ، عَونا لِلغَریبِ ، وأبا لِلیَتیمِ ، بِشرُهُ فی وَجهِهِ ، وخَوفُهُ (حُزنُهُ) فی قَلبِهِ ، مُستَبشِرا بِفَقرِهِ ، أحلی مِنَ الشَّهدِ (2) ، وأصلَدَ مِنَ الصَّلدِ (3) ، لا یَکشِفُ سِرّا ، ولا یَهتِکَ سِترا ، لَطیفَ الجِهاتِ ، حُلوَ المُشاهَدِهِ ، کَثیرَ العِبادَهِ ، حَسَنَ الوَقارِ ، لَیِّنَ الجانِبِ ، طَویلَ الصَّمتِ ، حَلیما إذا جُهِلَ عَلَیهِ ، صَبورا عَلی مَن أساءَ إلَیهِ ، یُجِلُّ الکَبیرَ ، ویَرحَمُ الصَّغیرَ ، أمینا عَلَی الأَماناتِ ، بَعیدا مِنَ الخِیاناتِ ، إلفُهُ التُّقی ، وخُلُقُهُ (4) الحَیاءُ ، کَثیرَ الحَذَرِ ، قَلیلَ الزَّلَلِ ، حَرَکاتُهُ أدَبٌ ، وکَلامُهُ عَجَبٌ ، مُقیلَ العَثرَهِ ، ولا یَتَّبِعُ العَورَهَ ، وَقورا ، صَبورا ، رَضِیّا ، شَکورا ، قَلیلَ الکَلامِ ، صَدوقَ اللِّسانِ ، بَرّا مَصوناً ، حَلیما ، رَفیقا ، عَفیفا ، شَریفا ، لا لَعّانٌ ، ولا نَمّامٌ ، ولا کذّابٌ ، ولا مُغتابٌ ، ولا سَبّابٌ ، ولا حَسودٌ ، ولا بَخیلٌ ، هَشّاشا بَشّاشا ، لا حَسّاسٌ (5) ، ولا جَسّاسٌ. (6) یَطلُبُ مِنَ الاُمورِ أعلاها ، ومِنَ الأَخلاقِ أسناها ، مَشمولاً لِحِفظِ اللّهِ ، مُؤَیَّدا بِتَوفیقِ اللّهِ ، ذا قُوَّهٍ فی لینٍ ، وعَزَمَهٍ فی یَقینٍ ، لا یَحیفُ عَلی مَن یُبغِضُ ، ولا یَأثَمُ فیمَن یُحِبُّ ، صَبورٌ فِی الشَّدائِدِ ، لا یَجورُ ولا یَعتَدی ، ولا یَأتی بِما یَشتَهی . الفَقرُ شِعارُهُ ، وَالصَّبرُ دِثارُهُ ، قَلیلَ المَؤونَهِ ، کَثیرَ المَعونَهِ ، کَثیرَ الصِّیامِ ، طَویلَ القِیامِ ، قَلیلَ المَنامِ ، قَلبُهُ تَقِیٌّ ، وعَمَلُهُ زَکِیٌّ ، إذا قَدَرَ عَفا ، وإذا وَعَدَ وَفی ، یَصومُ رَغَبا ویُصَلّی رَهَبا ، ویُحسِنُ فی عَمَلِهِ کَأَنَّهُ یُنظَرُ إلَیهِ ، غَضَّ الطَّرفِ ، سَخِیَّ الکَفِّ ، لا یَرُدُّ سائِلاً ولا یَبخَلُ بِنائِلٍ ، مُتَواصِلاً إلَی الإِخوانِ ، مُتَرادِفا لِلإِحسانِ ، یَزِنُ کَلامَهُ ، ویُخرِسُ لِسانَهُ ، لا یُغرِقُ فی بُغضِهِ ، ولا یَهلِکُ فی مَحَبَّتِهِ ، لا یَقبَلُ الباطِلَ مِن صَدیقِهِ ، ولا یَرُدُّ الحَقَّ مِن عَدُوِّهِ ، لا یَتَعَلَّمُ إلّا لِیَعلَمَ ، ولا یَعلَمُ إلّا لِیَعمَلَ . قَلیلاً حِقدُهُ ، کَثیرا شُکرُهُ ، یَطلُبُ النَّهارَ مَعیشَتَهُ ، ویَبکِی اللَّیلَ عَلی خَطیئَتِهِ ، إن سَلَکَ مَعَ أهلِ الدُّنیا کانَ أکیَسَهُم ، وإن سَلَکَ مَعَ أهلِ الآخِرَهِ کانَ أورَعَهُم ، لا یَرضی فی کَسبِهِ بِشُبهَهٍ ، ولا یَعمَلُ فی دینِهِ بِرُخصَهٍ ، یَعطِفُ عَلی أخیهِ بِزَلَّتِهِ ، ویَرعی ما مَضی مِن قَدیمِ صُحبَتِهِ . (7)

.

1- .فی المصدر : «جوهری الذکر» ، وما فی المتن أثبتناه من بحار الأنوار . قال العلّامه المجلسی قدس سره : «جوّال الفکر» أی فکره فی الحرکه دائما. «جهوریّ الذکر» فیالقاموس : کلام جهوریّ : أی عال ، أی یعلن ذکر اللّه ، أو ذکره عال فی الناس. وفی بعض النسخ : «جوهریّ» وکأنّه کنایه عن خلوص ذکره ونفاسته ،والظاهر أنّه تصحیف(بحار الأنوار : ج 67 ص 313).
2- .الشهد : العسل فی شمعها وجمعه : شِهاد (المصباح المنیر : ص 324 «شهد») .
3- .الصلد ویکسر : الصلب الأملس ، وصلدت الأرض : صلبت (القاموس المحیط : ج 1 ص 308 «صلد») .
4- .فی بحار الأنوار : «حِلفُهُ» .
5- .الحس : الحیله ، والقتل ، والاستئصال وبالکسر :الصوت ، والحاسوس :الجاسوس ، وحسست به بالکسر : أیقنت ، وأحسست : ظننت و وجدت وأبصرت ، والتحسسُّ : الاستماع لحدیث القوم ، وطلب خبرهم فی الخیر . (بحار الأنوار : ج67 ص312)
6- .الجسُّ : تفحس الأخبار کالتجسسّ ، ومنه الجاسوس . «ولا تجسسّوا» : أی خذوا ما ظهر ودعوا ما ستر اللّه عز و جل، أولا تفحصوا عن بواطن الاُمور، أو لاتبحثوا عن العورات (القاموس المحیط: ج 2 ص204 «جسّ»).
7- .التمحیص : ص 74 ح 171 ، بحارالأنوار : ج 67 ص 310 ح 45 .

ص: 377

التمحیص :پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «مؤمن ، ایمانش کامل نمی شود ، تا آن گاه که یکصد و سه خصلت در او باشد ، در کردار و رفتار و اندیشه و درون و برون» . امام علی علیه السلام گفت : ای پیامبر خدا ! آن یکصد و سه خصلت ، چیست؟ پیامبر خدا فرمود : «ای علی ! از صفات مؤمن ، آن است که : اندیشه اش پویاست ، بلندآواز (1) و پُردانش و بس بردبار است ، ستیز زیبا دارد و خوش مناظره است . گشاده دل ترینِ مردم است و خاکسارترینِ آنان . خنده اش لبخند است و گرد آمدنش برای آموختن . پند دهنده غافلان است و آموزگار ناآگاهان . آن را که آزارش دهد ، نمی آزارد و به آنچه بیهوده است ، نمی پردازد . از گرفتاری [ِ دشمنش] ، شاد نمی شود و کسی غیبتِ کسی را نمی کند . از حرام ها می پرهیزد و در آنچه شبهه ناک است ، درنگ می کند . پُربخشش است و کم آزار . یاور غریبان است و پدر یتیمان . شادی اش در چهره اوست و ترسش (2) در دلش . به درویشیِ خویش شادان است . از شهد ، شیرین تر است و از صخره ، سخت تر . رازی را فاش نمی سازد و پرده دری نمی کند . حرکاتش با ظرافت است و دیدارش شیرین . پُرعبادت است و خوش وقار و نرم خو و پُرسکوت . هر گاه به او نادانی [و جسارت] شود ، بردباری می ورزد و در برابر آن که به او بدی کند ، شکیباست . به بزرگ سالان ، احترام می نهد و با خردسالان ، مهربان است . در امانت ها درستکار است و از خیانت ، به دور . همدم او پرهیزگاری است و خوی او آزرم . پُراحتیاط است و کم لغزش . رفتارهایش آموزنده است و گفتارش جذّاب . از خطا ، در می گذرد و عیبجویی نمی کند . سنگین است و شکیبا و خشنود و سپاس گزار و کم سخن و راستگو و نیکوکار و پاک دامن و بردبار و ملایم و خویشتندار و شرافتمند . نه لعنتگر است ، نه سخن چین ، نه دروغگو ، نه غیبت کننده ، نه ناسزاگو ، نه حسود ، و نه بخیل . خوش رو و بشّاش است و اهل کنجکاوی و جاسوسی نیست . از کارها ، عالی ترینِ آنها را می جوید و از خوی ها ، والاترینشان را . خداوند ، نگهدار اوست و توفیق خداوند ، پشتیبانش . در عین نرمش ، اقتدار دارد و تصمیماتش توأم با یقین است . به کسی که مبغوض اوست ، ستم و بی انصافی نمی کند و به خاطر کسی که دوستش دارد ، مرتکب گناه نمی شود . در سختی ها شکیباست ، ستم و تعدّی نمی کند و هوسران نیست . درویشی ، زیرپوش اوست (3) و شکیبایی ، روپوشش . کم زحمت است و بسیار کمک رسان . بسیار روزه می گیرد ، فراوان نماز و عبادت می کند و کم می خوابد . دلش پرهیزگار است و کردارش پاکیزه . هر گاه [بر دشمنش] توانا شود ، می بخشد و هر گاه وعده دهد ، وفا می کند . به امید [ثواب] ، روزه می گیرد و از بیم [عذاب] ، نماز می گزارد . کار نیک انجام می دهد ، چنان که گویی آن را می بیند (4) و نگاهش [از حرام] فروهشته است . دست بخشنده دارد و هیچ سائلی را رد نمی کند و از هیچ بخششی بخل نمی ورزد . به برادران رسیدگی می کند و پیاپی احسان می نماید . سخنش را می سنجد و زبانش را نگه می دارد . نه در دشمنی اش غرق می شود و نه در دوستی اش خود را به هلاکت می افکند . باطل را از دوست خود هم نمی پذیرد و حق را از دشمنش هم رد نمی کند . نمی آموزد ، مگر برای آن که بداند و علم به دست نمی آورد ، مگر برای آن که عمل کند . کم کینه است و پُرسپاس . روزها در پیِ معاش خود می رود و شب هنگام ، بر گناهان خویش می گرید . اگر با اهل دنیا به سر بَرد ، زیرک ترین آنهاست و اگر با اهل آخرت به سر برد ، پارساترینِ ایشان . در کسب و کارش ، به درآمدهای شبهه ناک رضایت نمی دهد و در دینش ، به رخصت ها عمل نمی کند . از لغزش برادرش چشم می پوشد و حرمت دوستیِ دیرینِ او را پاس می دارد» .

.

1- .یعنی : با صدای بلند ، ذکر خدا می گوید ، یا : در میان مردم ، نامش بلند و پُرآوازه است .
2- .در بحار الأنوار ، «اندوهش» آمده که این ، مناسب تر است .
3- .یعنی : این ، مرامِ همیشگی اوست و آن را از خود جدا نمی سازد ؛ ولی آن را به رخ نمی کشد و عیان نمی کند ، در مقابلِ شکیباییِ او که آن نیز همیشه همراه اوست ؛ ولی آشکار است .
4- .یعنی : با دیده یقین ، آن را می بیند . یا : گویا خدا را می بیند . یا : گویا آن را ناظر بر خویش قرار می دهد .

ص: 378

. .


ص: 379

. .


ص: 380

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَحِقُّ العَبدُ حَقَّ صَریحِ الإِیمانِ حَتّی یُحِبَّ للّهِِ تَعالی ویُبغِضَ للّهِِ ، فَإِذا أحَبَّ للّهِِ تَبارَکَ وتَعالی وأبغَضَ للّهِِ تَبارَکَ وتَعالی فَقَدِ استَحَقَّ الوِلاءَ مِنَ اللّهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الإِیمانِ عِندَ اللّهِ عز و جل إیمانٌ لاشَکَّ فیهِ ، وغَزوٌ لا غُلولَ فیهِ ، وحَجٌّ مَبرورٌ. (2)

مسند ابن حنبل عن معاذ :أنَّهُ سَأَلَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن أفضَلِ الإِیمانِ ؟ قالَ : أفضَلُ الإِیمانِ أن تُحِبَّ للّهِِ وتُبغِضَ فِی اللّهِ وَ تُعمِلَ لِسانَکَ فی ذکرِ اللّهِ قالَ : وماذا یا رَسولَ اللّهِ ؟ قالَ : وأن تُحِبَّ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفسِکَ وتَکرَهَ لَهُم ما تَکرَهُ لِنَفسِکَ ، وأن تَقولَ خَیرا ، أو تَصمُتَ . (3)

مسند ابن حنبل عن عمروبن عبسه :أتَیتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ... قُلتُ : مَا الإِیمانُ ؟ قالَ : الصَّبرُ وَالسَّماحَهُ. (4)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَأنَف مِن ثَلاثٍ فَهُوَ مُؤمِنٌ حَقّا : خِدمَهِ العِیالِ ، وَالجُلوسِ مَعَ الفُقَراءِ ، وَالأَکلِ مَعَ خادِمِهِ . هذِهِ الأَفعالُ مِن عَلاماتِ المُؤمِنینَ الَّذینَ وَصَفَهُمُ اللّهُ فی کِتابِهِ « أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا » (5) . (6)

.

1- .مسند ابن حنبل : ج 5 ص 293 ح 15549 عن عمرو بن الجموح ، المعجم الاوسط : ج 1 ص 203 ح 651 عن عمرو بن الحمق نحوه ، کنز العمّال : ج 1ص 42 ح 100 .
2- .مسند ابن حنبل : ج 3 ص 446 ح 9706 و ص 609 ح 10761 نحوه وکلاهما عن أبی هریره ؛ صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 83 ح 8 عن الإمام الرضاعن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله وفیه «الأعمال» بدل «الإیمان»، بحارالأنوار : ج 69 ص 393 ح 75 .
3- .مسند ابن حنبل :ج 8 ص 266 ح 22193 ، المعجم الکبیر :ج 20 ص 191 ح 425 ، کنز العمّال : ج 1 ص 37 ح 67 .
4- .مسند ابن حنبل :ج 7 ص 111 ح 19452 ، مسند أبی یعلی : ج 2 ص 340 ح 1849 ، شعب الإیمان : ج 7 ص 122 ح 9711 کلاهما عن جابر بن عبداللّه ، المعجم الکبیر :ج 17 ص 49 ح 105 ، التاریخ الکبیر : ج 6 ص 530 الرقم 3222 کلاهما عن عمیر ، کنز العمّال : ج 1 ص 36 ح 57 .
5- .الأنفال : 4 و 74 .
6- .تاریخ دمشق : ج 6 ص 29 ح 1396 ، الفردوس : ج 3 ص 629 ح 5968 کلاهما عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 1 ص 155 ح 774 .

ص: 381

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده چنان که باید ، سزامند ایمان ناب نمی شود ، مگر آن گاه که مهر و کین ورزیِ او ، برای خداوند متعال باشد . پس هر گاه برای خداوند تبارک و تعالی مهر ورزد و برای خداوند تبارک و تعالی کین ورزد ، آن گاه ، سزامند دوستی از جانب خداست .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین ایمان (1) نزد خداوند عز و جل ، ایمانی است که در آن شک نباشد ، و جهادی که در [غنایم] آن کژدستی نشود ، و حجّی که پذیرفته گردد .

مسند ابن حنبل به نقل از معاذ :از پیامبر خدا در باره برترین ایمان پرسید[م] . فرمود : «برترین [مرتبه] ایمان ، آن است که دوستی و دشمنی ات ، برای خدا باشد و زبانت را در ذکر خدا به کار گیری» . پرسید[م] : دیگر چه ، ای پیامبر خدا؟ فرمود : «و این که برای مردم ، همان را بپسندی که برای خود می پسندی و آنچه را بر خود نمی پسندی ، برای آنان نیز نپسندی ، و این که زبان به خیر بگشایی و یا خاموش بمانی» .

مسند ابن حنبل به نقل از عمرو بن عبسه :نزد پیامبر خدا رفتم ... و گفتم : ایمان چیست؟ فرمود : «شکیبایی و بزرگواری» .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از سه کار عار نداشته باشد ، او مؤمن واقعی است : خدمت به خانواده ، نشستن با فقیران ، و غذا خوردن با خدمتکار . این کارها از نشانه های مؤمنانی است که خداوند در کتابش ، در وصف آنان فرموده است : «آنان ، همان مؤمنان راستین اند» .

.

1- .در صحیفه الإمام الرضا علیه السلام (ص 83 ح 8) ، به جای «برترین ایمان» ، «برترین اعمال» آمده است .

ص: 382

عنه صلی الله علیه و آله :خَمسٌ مِنَ الإِیمانِ مَن لَم یَکُن فیهِ شَیءٌ مِنهُنَّ فَلا إیمانَ لَهُ : التَّسلیمُ لِأَمرِ اللّهِ ، وَالرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ ، وَالتَّفویضُ إلَی اللّهِ ، وَالتَّوَکُّلُ عَلَی اللّهِ ، وَالصَّبرُ عِندَ الصَّدمَهِ الاُولی . (1)

الإمام علیّ علیه السلام :یُستَدَّلُ عَلی إیمانِ الرَّجُلِ بِالتَّسلیمِ ولُزومِ الطّاعَهِ . (2)

عنه علیه السلام :بِالإِیمانِ یُستَدَلُّ عَلَی الصّالِحاتِ ، وبِالصّالِحاتِ یُعَمَرُ الفِقهُ ، وبِالفِقهِ یُرهَبُ المَوتُ . (3)

عنه علیه السلام :بِالإِیمانِ یُستَدَلُّ عَلَی الصّالِحاتِ ، وبِالصّالِحاتِ یُستَدَلُّ عَلَی الإِیمانِ ، وبِالإِیمانِ یُعمَرُ العِلمُ ، وبِالعِلمِ یُرهَبُ المَوتُ . (4)

عنه علیه السلام :المُؤمِنُ مَن کانَ حُبُّهُ للّهِِ وبُغضُهُ للّهِِ وأخذُهُ للّهِِ وتَرکُهُ للّهِِ . (5)

عنه علیه السلام :أحسَنُ حِلیَهِ المُؤمِنِ التَّواضُعُ ، وجَمالُهُ التَّعَفُّفُ ، وشَرَفُهُ التَّفَقُّهُ ، وعِزُّهُ تَرکُ القالِ وَالقیلِ . (6)

.

1- .کنز العمّال : ج 1 ص 37 ح 68 ، الجامع الصغیر : ج 1 ص 611 ح 3957 کلاهما نقلاً عن البزّار عن ابن عمر .
2- .غرر الحکم : ج 6 ص 459 ح 10955 .
3- .الکافی : ج 2 ص 50 ح 1 عن الأصبغ بن نباته ، الأمالی للمفید : ص 277 ح 3، الأمالی للطوسی : ص 37 ح 4 کلاهما عن قبیصه بن جابر الأسدی ،تحف العقول : ص 164 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 350 ح 18 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 188 ح 44216 نقلاً عن وکیع عن عبداللّه بن الحسن .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 156 ، اعلام الدین : ص 104، بحارالأنوار : ج 67 ص 67 ح 26 .
5- .غرر الحکم : ج 2 ص 37 ح 1742 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 22 ح 163 .
6- .تحف العقول : ص 172 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 413 ح 38 .

ص: 383

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پنج چیز از ایمان است و هر کس چیزی از اینها در او نباشد ، ایمان ندارد : سر سپردن به فرمان خدا ، خرسندی به قضای خدا ، سپردن [همه کارها] به خدا ، توکّل بر خدا ، و شکیبایی در هنگام وارد آمدن نخستین ضربه[ی مصیبت] .

امام علی علیه السلام :سر سپردن [به خداوند] و فرمان بردن [از او] ، دلیل بر ایمان داشتن شخص است .

امام علی علیه السلام :با ایمان است که به کارهای نیک می توان راه برد ، و با کارهای نیک است که فهم (دانایی) ، آباد می شود ، و فهم (دانایی) است که موجب اندیشناکی از مرگ می شود .

امام علی علیه السلام :با ایمان ، به کارهای نیک ، راه توان برد و با کارهای نیک ، به ایمان . با ایمان ، آگاهی آباد می شود و آگاهی ، موجب اندیشناکی از مرگ است .

امام علی علیه السلام :مؤمن ، کسی است که دوست داشتنش برای خدا ، نفرت داشتنش برای خدا ، گرفتنش برای خدا و رها کردنش برای خدا باشد .

امام علی علیه السلام :بهترین زیور مؤمن ، فروتنی است ، و زیبایی او خویشتنداری ، و بزرگی اش دانایی ، و ارجمندی اش وا نهادن قیل و قال .

.


ص: 384

عنه علیه السلام :ثَلاثٌ هُنَّ زَینُ المُؤمِنِ : تَقوَی اللّهِ ، وصِدقُ الحَدیثِ ، وأداءُ الأَمانَهِ . (1)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لَن یَنالَ عَبدٌ صَریحَ الإِیمانِ حَتّی یَصِلَ مَن قَطَعَهُ ویَعفُوَ عَمَّن ظَلَمَهُ ویَغفِرَ لِمَن شَتَمَهُ ویُحسِنَ إلی مَن أساءَ إلَیهِ . (2)

الإمام علیّ علیه السلام :المُؤمِنُ إذا وُعِظَ ازدَجَرَ ، وإذا حُذِّرَ حَذِرَ ، وإذا عُبِّرَ اعتَبَرَ ، وإذا ذُکِّرَ ذَکَرَ ، وإذا ظُلِمَ غَفَرَ . (3)

عنه علیه السلام :المُؤمِنونَ لِأَنفُسِهِم مُتَّهِمونَ ، ومِن فارِطِ زَلَلِهِم وَجِلونَ ، ولِلدُّنیا عائِفونَ ، وإلَی الآخِرَهِ مُشتاقونَ ، وإلَی الطّاعاتِ مُسارِعونَ . (4)

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ... نُؤمِنُ بِهِ إیمانَ مَن عایَنَ الغُیوبَ ، ووَقَفَ عَلَی المَوعودِ ، إیمانا نَفی إخلاصُهُ الشِّرکَ ، ویَقینُهُ الشَّکَّ ، ونَشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، وأنَّ مُحَمَّدا صَلَّی اللّهُ عَلَیهِ وآلِهِ وسَلَّمَ عَبدُهُ ورَسولُهُ ، شَهادَتَینِ تُصعِدان القَولَ وتَرفَعانِ العَمَلَ ، لا یَخِفُّ میزانٌ توضَعانِ فیهِ ولا یَثقُلُ میزانٌ تُرفَعانِ عَنهُ . (5)

عنه علیه السلام :المُؤمِنُ قَریبٌ أمرُهُ ، بَعیدٌ هَمُّهُ ، کَثیرٌ صَمتُهُ ، خالِصٌ عَمَلُهُ . (6)

.

1- .غرر الحکم : ج 3 ص 342 ح 4676 .
2- .مکارم الأخلاق لابن أبی الدنیا : ص 30 ح 22 ، الفردوس : ج 5 ص 115 ح 7654 و ص 135 ح 7731 کلاهما بزیاده «ویعطی من حرمه» بعد «قطعه»وکلها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 15 ص 890 ح 43523 .
3- .غرر الحکم : ج 2 ص 127 ح 2076 .
4- .غرر الحکم : ج 2 ص 146 ح 2134 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 114 .
6- .غرر الحکم : ج 2 ص 92 ح 1964، عیون الحکم والمواعظ : ص 59 ح 1495 .

ص: 385

امام علی علیه السلام :سه چیزند که زیور مؤمن اند : پروامندی از خدا ، راستگویی ، و امانتداری .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای به حقیقت ایمان نمی رسد ، مگر آن گاه که با کسی که از او بریده است ، بپیوندد ، و از کسی که به او ستم کرده است ، در گذرد ، و کسی را که به او ناسزا گفته است ، ببخشد و به کسی که به او بدی کرده است ، نیکی کند .

امام علی علیه السلام :مؤمن ، چون پندش دهند ، پند می گیرد و چون بر حذرش دارند ، بر حذر می شود و چون درس عبرتش دهند ، عبرت می آموزد و چون یادآوری اش کنند ، یادآور می شود و چون به او ستم شود ، می بخشاید .

امام علی علیه السلام :مؤمنان ، به نفْس خویش بدگمان اند و از لغزش های گذشته خود ترسان اند . از دنیا بیزارند ، به آخرت مشتاق اند و به طاعات ، شتابان اند .

امام علی علیه السلام :سپاس ، از آنِ خداوند است ... . به خدا ایمان داریم ، به سانِ ایمان کسی که غیب ها را دیده و به وعده رسیده است ؛ ایمانی که خلوص آن ، شرک را زدوده و یقین آن ، شک را . و گواهی می دهیم که معبودی جز خدا نیست که یگانه است و بی انباز ، و گواهی می دهیم که محمّد که درود خدا بر او و خاندانش باد بنده و فرستاده اوست ؛ دو گواهی ای که گفتار [و عقیده] را [به درگاه خدا ،] فراز می برند و کردار را بالا می کشانند . ترازویی که این دو (شهادتین) در آن نهاده شوند ، سبک نیست ، و ترازویی که این دو از آن برداشته شوند ، سنگین نیست .

امام علی علیه السلام :مؤمن ، کارش نزدیک (خدمتش سریع و در دسترس) است ، همّتش بلند است ، سکوتش بسیار است و عملش خالص است .

.


ص: 386

عنه علیه السلام :المُؤمِنُ مُنَزَّهٌ عَنِ الزَّیغِ وَالشِّقاقِ . (1)

عنه علیه السلام :المُؤمِنُ الدّنیا مِضمارُهُ ، وَالعَمَلُ هِمَّتُهُ ، وَالمَوتُ تُحفَتُهُ ، وَالجَنَّهُ سُبقَتُهُ . (2)

عنه علیه السلام :المُؤمِنُ لا یَحیفُ عَلی مَن یُبغِضُ ، ولا یَأثَمُ فیمَن یُحِبُّ ، وإن بُغِیَ عَلَیهِ صَبَرَ حَتّی یَکونَ اللّهُ عز و جل هُوَ المُنتَصِرَ . (3)

عنه علیه السلام :لِلمُؤمِنِ عَقلٌ وَفِیٌّ، وحِلمٌ مَرضِیٌّ، ورَغبَهٌ فِی الحَسَناتِ، وفِرارٌ مِنَ السَّیِّئاتِ. (4)

عنه علیه السلام :المُؤمِنُ یَتَقَلَّبُ فی خَمسَهٍ مِنَ النّورِ : مَدخَلُهُ نورٌ ، ومَخرَجُهُ نورٌ ، وعِلمُهُ نورٌ ، وکَلامُهُ نورٌ ، ومَنظَرُهُ یَومَ القِیامَهِ إلَی النّورِ . (5)

عنه علیه السلام :المُؤمِنُ دَأبُهُ زَهادَتُهُ ، وهَمُّهُ دِیانَتُهُ ، وعِزُّهُ قَناعَتُهُ ، وجِدُّهُ لِاخِرَتِهِ قَد کَثُرَت حَسَناتُهُ ، وعَلَت دَرَجاتُهُ ، وشارَفَ خَلاصُهُ ونَجاتُهُ . (6)

عنه علیه السلام :إنَّما یَنظُرُ المُؤمِنُ إلَی الدُّنیا بِعَینِ الاِعتِبارِ ، ویَقتاتُ مِنها بِبَطنِ الاِضطِرارِ ، ویَسمَعُ فیها بِاُذُنِ المَقتِ وَالإِبغاضِ. (7)

.

1- .غرر الحکم : ج 1 ص 326 ح 1245 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 1154 وفیه «العامل» بدل «المؤمن» .
2- .غرر الحکم : ج 2 ص 87 ح 1945 .
3- .الأمالی للطوسی : ص 580 ح 1199، أعلام الدین : ص 210 بزیاده «له» فی آخره وکلاهما عن عبد اللّه بن محمّدبن عبید بن یاسین بن محمّدبن عجلان عن الإمام الهادیعن آبائه علیهم السلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 72 وفیه «عن محمّدبن عجلان عن الإمام الهادی عن آبائه علیهم السلام » وهو اشتباه کما یبدو لاستحاله ذلک والصواب هو کما فیالأمالی للطوسی ، بحارالأنوار : ج 67 ص 313 ح 47 .
4- .غرر الحکم : ج 5 ص 43 ح 7365 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 405 ح 6854 .
5- .الخصال : ص 277 ح 20 عن طلحه بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، روضه الواعظین : ص 318 ، تفسیر القمی: ج 2 ص103 عن طلحه بن زید عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام، بحارالأنوار: ج68 ص17 ح 24 .
6- .غرر الحکم : ج 2 ص 138 ح 2103 .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 367 ، تحف العقول : ص 222 وفیه «النفث» بدل «المقت والإبغاض» ، أعلام الدین : ص 130 ، غرر الحکم : ج2 ص144 ح 2126،بحارالأنوار : ج 78 ص 61 ح 139 .

ص: 387

امام علی علیه السلام :مؤمن از کژی و ناسازی ، به دور است .

امام علی علیه السلام :مؤمن ، دنیا میدان مسابقه اوست و عمل ، همّ و غم او و مرگ ، ارمغانش ، و بهشت ، جایزه اش .

امام علی علیه السلام :مؤمن به کسی که دشمن می دارد ، ستم نمی کند و برای کسی که دوست می دارد ، مرتکب گناه نمی شود و اگر به او ستم شود ، شکیبایی می کند تا آن که خداوند عز و جل انتقامش را بگیرد .

امام علی علیه السلام :مؤمن از خرد کامل و بردباریِ شایان ، برخوردار و به خوبی ها راغب و از بدی ها گریزان است .

امام علی علیه السلام :مؤمن در پنج نور ، غوطه می خورد : ورودی اش نور است ، خروجی اش نور است ، علمش نور است ، سخنش نور است ، و چشم اندازش در روز قیامت ، نور است .

امام علی علیه السلام :مؤمن ، خویَش زهدورزی است ، همّتش دینداری ، عزّتش قناعت ، و تلاشش برای آخرتش . کارهای نیکش بسیار است و درجاتش بلند ، و رهایی و نجاتش ، نزدیک .

امام علی علیه السلام :مؤمن ، به دنیا با دیده عبرت می نگرد ، از آن به اندازه رفع نیاز می خورد ، و در آن با گوش دشمنی و نفرت می شنود .

.


ص: 388

عنه علیه السلام :اِعلَموا عِبادَ اللّهِ أنَّ المُؤمِنَ لا یُصبِحُ ، ولا یُمسی إلّا ونَفسُهُ ظَنونٌ عِندَهُ ، فَلا یَزالُ زَارِیا عَلَیها ومُستَزیدا لَها. (1)

عنه علیه السلام لکمیل بن زیاد :یا کُمَیلُ ، حُسنُ خُلُقِ المُؤمِنِ التَّواضُعُ ، وجَمالُهُ التَّعَطُّفُ ، وشَرَفُهُ الشَّفَقَهُ ، وعِزُّهُ تَرکُ القالِ والقیلِ. (2)

بحار الأنوار عن أبی ذر فی حَدیثٍ عَن أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام :قُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، مَنِ المُؤمِنُ وما نِهایَتُهُ وما حَدُّهُ حَتّی أعرِفَهُ ؟ قالَ علیه السلام : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، قُلتُ : لَبَّیکَ یا أخا رَسولِ اللّهِ ، قالَ : المُؤمِنُ المُمتَحَنُ هُوَ الَّذی لا یَرِدُ مِن أمرِنا إلَیهِ شَیءٌ إلّا شُرِحَ صَدرُهُ لِقَبولِهِ ، ولَم یَشُکَّ ولَم یَرتَب . (3)

الإمام علیّ علیه السلام فی صِفَهِ المُؤمِنِ :المُؤمِنُ بِشرُهُ فی وَجهِهِ ، وحُزنُهُ فی قَلبِهِ ، أوسَعُ شَیءٍ صَدرا ، وأذَلُّ شَیءٍ نَفسا ، یَکرَهُ الرِّفعَهَ ویَشنَأُ السُّمعَهَ . طَویلٌ غَمُّهُ ، بَعیدٌ هَمُّهُ ، کَثیرٌ صَمتُهُ ، مَشغولٌ وَقتُهُ . شَکورٌ ، صَبورٌ ، مَغمورٌ بِفِکرَتِهِ ، ضَنینٌ بِخَلَّتِهِ ، سَهلُ الخَلیقَهِ ، لَیِّنُ العَریکَهِ ، نَفسُهُ أصلَبُ مِنَ الصَّلدِ ، وهُوَ أذَلُّ مِنَ العَبدِ . (4)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 176 ، عدّه الداعی : ص 224 ، غرر الحکم : ج 2 ص 521 ح 3493 ، بحارالأنوار : ج 70 ص 78 ح 12 .
2- .بشاره المصطفی : ص 25 ، تحف العقول : ص 172 نحوه، بحارالأنوار : ج 77 ص 268 ح 1 .
3- .بحارالأنوار : ج 26 ص 2 ح 1 نقلاً عن کتاب عتیق ، مشارق أنوار الیقین : ص 160 ولیس فیه صدره إلی «یا أخا رسول اللّه » .
4- .نهج البلاغه : الحکمه 333 ، غرر الحکم : ج 3 ص 273 ح 4460 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 196 ح 4020، أعلام الدین : ص 130، بحارالأنوار : ج 67 ص 305 ح 37 .

ص: 389

امام علی علیه السلام :بدانید ای بندگان خدا که مؤمن ، شب و روز ، به نفْس خویش بدگمان است . از این رو، پیوسته بر آن خرده می گیرد و از او کارِ [نیکِ ]بیشتر می طلبد .

امام علی علیه السلام به کمیل بن زیاد :ای کمیل! خوی خوش مؤمن ، فروتنی است ، زیبای اش مهربانی ، شرافتش دلسوزی ، و عزّتش وا نهادن قیل و قال [و بحث های بی حاصل] .

بحار الأنوار به نقل از ابو ذر :به امیر مؤمنان گفتم : ای امیر مؤمنان ! مؤمن کیست و حدّ و مرز او چیست تا بشناسمش؟ فرمود : «ای ابو عبد اللّه !» . گفتم : گوش به فرمانم ، ای برادر پیامبر خدا ! فرمود : «مؤمنِ آزموده [به بلا و راستین] ، کسی است که هیچ چیزی در باره [فضایل] ما به او نمی رسد ، مگر آن که سینه اش برای پذیرش آن ، گشایش می یابد [و با اطمینان خاطر ، آن را می پذیرد] و شک و تردید نمی کند» .

امام علی علیه السلام در وصف مؤمن :مؤمن ، شادی اش در چهره اوست و اندوهش در دلش . سینه اش از هر چیزی فراخ تر است و نَفْسش از هر چیزی رام تر و زبون تر . مقام را ناخوش می دارد و شهرت را دشمن . اندوهش دراز است و همّتش بلند . بسیار خموش است و اوقاتش پُر . سپاس گزار است و شکیبا . غرق در اندیشه خویش است و به دوستی خود [با دیگران] بخیل است . نرم خو و رام و آرام است . روحیّه [واراده]اش سخت تر از سنگ است ، و خودش رام تر از بَرده .

.


ص: 390

عنه علیه السلام :إنَّ المُؤمِنَ إذا نَظَرَ اعتَبَرَ ، وإذا سَکَتَ تَفَکَّرَ ، وإذا تَکَلَّمَ ذَکَرَ ، وإذَا استَغنی شَکَرَ ، وإذا أصابَتهُ شِدَّهٌ صَبَرَ ، فَهُوَ قَریبُ الرِّضا ، بَعیدُ السَّخَطِ ، یُرضیهِ عَنِ اللّهِ الیَسیرُ ، ولا یُسخِطُهُ الکَثیرُ ، ولا یَبلُغُ بِنِیَّتِهِ إرادَتُهُ فِی الخَیرِ ، یَنوی کَثیرا مِنَ الخَیرِ ، ویَعمَلُ بِطائِفَهٍ مِنهُ ویَتَلَهَّفُ عَلی ما فاتَهُ مِنَ الخَیرِ کَیفَ لَم یَعمَل بِهِ! . (1)

عنه علیه السلام :المُؤمِنونَ هُمُ الَّذینَ عَرَفوا ما أمامَهُم (2) ، فَذَبَلَت شِفاهُهُم ، وغَشِیَت عُیونُهُم ، وشَحَبَت (3) ألوانُهُم حَتّی عُرِفَت فی وُجوهِهِم غَبرَهُ الخاشِعینَ . فَهُم عِبادُ اللّهِ الَّذینَ مَشَوا عَلَی الأَرضِ هَونا ، وَاتَّخَذوها بِساطا ، وتُرابَها فِراشا . رَفَضُوا الدُّنیا وأقبَلوا عَلَی الآخِرَهِ عَلی مِنهاجِ المَسیحِ ابنِ مَریَمَ ، إن شَهِدوا لَم یُعرَفوا ، وإن غابوا لَم یُفتَقَدوا ، وإن مَرِضوا لَم یُعادوا ، صُوّامُ الهَواجِرِ ، قُوّامُ الدَّیاجِرِ تَضمَحِلُّ عَنهُم کُلُّ فِتنَهٍ ، ویَنجَلی عَنهُم کُلُّ شُبهَهٍ ، اُولئِکَ أصحابی فَاطلُبوهم فی أطرافِ الأَرَضینَ ، فَإِن لَقیتُم مِنهُم أحَدا فَاسأَلوهُ یَستَغفِرلَکُم. (4)

عنه علیه السلام :المُؤمِنُ یَرغَبُ فیما یَبقی ، ویَزهَدُ فیما یَفنی ، یَمزُجُ الحِلمَ بِالعِلمِ ، وَالعِلمَ بِالعَمَلِ ، بَعیدٌ کَسَلُهُ ، دائِمٌ نَشاطُهُ ، قَریبٌ أمَلُهُ، حَیٌّ قَلبُهُ، ذاکِرٌ لِسانُهُ، لا یُحَدِّثُ بِما یُؤتَمَنُ (5) عَلَیهِ الأَصدِقاءُ ، ولا یَکتُمُ شَهادَهَ الأَعداءِ ، لا یَعمَلُ شَیئا مِنَ الخَیرِ رِیاءً ، ولا یَترُکُهُ حَیاءً ، الخَیرُ مِنهُ مَأمولٌ ، وَالشَّرُّ مِنهُ مَأمونٌ ، إن کانَ فِی الذّاکِرینَ لَم یُکتَب مِنَ الغافِلینَ ، وإن کانَ فی الغافِلینَ کُتِبَ فِی الذّاکِرینَ . یَعفو عَمَّن ظَلَمَهُ ، ویُعطی مَن حَرَمَهُ ، ویَصِلُ مَن قَطَعَهُ ، ویُحسِنُ إلی مَن أساءَ إلَیهِ ، لا یَعزُبُ حِلمُهُ ، ولا یَعجَلُ فیما یُریبُهُ ، بَعیدٌ جَهلُهُ ، لَیِّنٌ قَولُهُ ، قَریبٌ مَعروفُهُ ، غائِبٌ مُنکَرُهُ ، صادِقٌ کَلامُهُ ، حَسَنٌ فِعلُهُ ، مُقبِلٌ خَیرُهُ ، مُدبِرٌ شَرُّهُ . فِی الزَّلازِلِ وَقورٌ ، وفِی المَکارِهِ صَبورٌ وفِی الرَّخاءِ شَکورٌ ، لا یَحیفُ عَلی مَن یُبغِضُ ، ولا یَأثَمُ فیمَن یُحِبُّ ، ولا یَدَّعی ما لَیسَ لَهُ ، ولا یَجحَدُ حَقّا عَلَیهِ ، یَعتَرِفُ بِالحَقِّ قَبلَ أن یُشهَدَ عَلَیهِ ، لا یُضیعُ مَا استُحفِظَ ، ولا یَرغَبُ فیما لا تَدعوهُ الضَّرورَهُ إلَیهِ . لا یُنابِزُ بِالأَلقابِ ، ولا یَبغی عَلی أحَدٍ ، ولا یَهزَأُ بِمَخلوقٍ ، ولا یُضارُّ بِالجارِ ، ولا یَشمَتُ بِالمَصائِبِ مُؤَدَّبٌ بِأَداءِ الأَماناتِ (6) ، مُسارِعٌ إلَی الطّاعاتِ ، مُحافِظٌ عَلَی الصَّلَواتِ ، بَطیءٌ عَنِ المُنکَراتِ . لا یَدخُلُ عَلَی الاُمورِ بِجَهلٍ ، ولا یَخرُجُ عَنِ الحَقِّ بِعَجزٍ ، إن صَمَتَ فَلا یَغُمُّهُ الصَّمتُ ، وإن نَطَقَ لا یَقولُ الخَطَأَ ، وإن ضَحِکَ فَلا یَعلو صَوتُهُ سَمعَهُ ، ولا یَجمَحُ بِهِ الغَضَبُ (7) ، ولا یَغلِبُهُ الهَوی ، ولا یَقهَرُهُ الشُّحُّ ، ولا تَملِکُهُ الشَّهوَهُ ، یُخالِطُ النّاسَ لِیَعلَمَ ، ویَصمُتُ لِیَسلَمَ ، ویَسأَلُ لِیَفهَمَ، یُنصِتُ لِلخَیرِ لِیَعمَلَ بِهِ ، ولا یَتَکَلَّمُ بِهِ لِیَفخَرَ عَلی ما سِواهُ ، نَفسُهُ مِنهُ فی عَناءٍ وَالنّاسُ مِنهُ فی راحَهٍ ، یُتعِبُ نَفسَهُ لِاخِرَتِهِ ، ویَعصی هَواهُ لِطاعَهِ رَبِّهِ ، بُعدُهُ عَمَّن تَباعَدَ مِنهُ نَزاهَهٌ ، ودُنُوُّهُ مِمَّن دَنا مِنهُ لینٌ ورَحمَهٌ ، لَیسَ بُعدُهُ تَکَبُّرا ، ولا قُربُهُ خَدیعَهً ، مُقتَدٍ بِمَن کانَ قَبلَهُ مِن أهلِ الإِیمانِ ، إمامٌ لِمَن بَعدَهُ مِنَ البَرَرَهِ المُتَّقینَ . (8)

.

1- .تحف العقول : ص 212 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 50 ح 79 .
2- .فی المصدر : «عرفوا إمامهم» ، وما فی المتن أثبتناه من بحار الأنوار .
3- .فی المصدر : «نهجت» وما أثبتناه من بحار الأنوار .
4- .مطالب السؤول : ص 223 ؛ بحارالأنوار : ج 78 ص 25 ح 90 .
5- .فی المصدر : «بما لا یؤتمن»، وما فی المتن أثبتناه من التمحیص . ویؤیّده ما أورده الطریحی فی مجمع البحرین حیث قال: فی حدیث صفات المؤمن «لا یحدّث أمانته الأصدقاء، ولا یکتم شهادته الأعداء» ؛ کأنّ المراد بتحدیث أمانتهم إفشاء سِرِّهم الّذی لا یحبّون أن یظهر علیه عدوّ ولا مبغض (مجمع البحرین : ج 1 ص 371 «حدث») .
6- .فی المصدر : «مؤذن بأداء الأمانات» ، والتصویب من بحار الأنوار . وفی التمحیص : «مُؤَدٍّ للأمانات» .
7- .فی المصدر : «للغضب» ، والتصویب من بحار الأنوار .
8- .مطالب السؤول : ص 224 ؛ التمحیص : ص 72 نحوه ، بحارالأنوار : ج 78 ص 26 ح 92 .

ص: 391

امام علی علیه السلام :مؤمن هر گاه بنگرد ، عبرت می گیرد و هر گاه سکوت کند ، می اندیشد و هر گاه سخن گوید ، ذکر می گوید . هر گاه بی نیاز شود ، سپاس می گوید و هر گاه در سختی افتد ، شکیبایی می ورزد . پس او به خُرسندی [از قضا و قسمت الهی] ، نزدیک و از ناخرسندی ، دور است . [روزیِ] اندک ، او را از خدا خرسند می سازد و [روزیِ ]بسیار هم ناراحتش نمی گرداند . اراده او در خیر ، به پای نیّتش [در خیر ]نمی رسد . نیّت بسیاری از خیرها را دارد ؛ امّا تنها توفیق عمل به بخشی از آنها را می یابد و بر کارهای خیری که از دستش رفته و نتوانسته آنها را انجام دهد ، افسوس می خورد .

امام علی علیه السلام :مؤمنان ، کسانی هستند که آنچه را فراپیش آنان است (معاد و قیامت) ، شناخته اند . پس لب هایشان [از روزه داری] خشکیده و چشمانشان [از شب زنده داری] تار شده و رنگ هایشان پریده ، چندان که گَرد [و نشانه] خاکساران ، در رخسارشان نمایان است . اینان ، همان بندگان خدایند که بر روی زمین ، نرمْ نرمک (فروتنانه) راه می روند و آن را فرش خود و خاکش را بستر خویش می سازند . دنیا را دور انداخته اند و به آخرت روی آورده اند ، به شیوه مسیح پور مریم علیه السلام . اگر در جمع باشند ، شناخته نمی شوند و اگر غایب باشند ، کسی جویای آنان نمی شود و اگر بیمار شوند ، عیادت نمی شوند . در روزهای داغ ، روزه می گیرند و در شب های تار ، به عبادت بر می خیزند . هیچ فتنه ای ، از آنان بر نمی خیزد و هیچ شبهه ای به ایشان راه نمی یابد . ایشان اند یاران من . پس آنها را در گوشه و کنار زمین بجویید و اگر فردی از آنان را دیدید ، از او بخواهید تا برایتان آمرزش طلبد .

امام علی علیه السلام :مؤمن به آنچه می ماند (آخرت و عمل اخروی) ، راغب است و به آنچه از میان می رود (دنیا و عمل دنیوی) ، بی رغبت . بردباری را با دانایی می آمیزد و دانش را با کردار . از کاهلی به دور است . پیوسته شاداب است و آرزویش نزدیک است [و آرزوهای دور و دراز ندارد] . دلش زنده است و زبانش به یاد خدا گویاست . رازی را که به او سپرده شده ، به دوستانش نمی گوید و از شهادت دادن به نفع دشمنان [خویش] هم خودداری نمی کند . هیچ کار خیری را ریاکارانه انجام نمی دهد و از سرِ خجالت هم آن را ترک نمی کند . به خیرش امید می رود و شرّش به کسی نمی رسد . اگر در جمع ذاکران باشد ، از غافلانش نمی نویسند و اگر در میان غافلان باشد ، از شمار ذاکرانش می نویسند . کسی را که به او ستم کرده است ، می بخشد و به کسی که از او مضایقه کرده است ، عطا می کند . با کسی که از او بریده است ، پیوند برقرار می نماید و به آن که به او بدی کرده است ، خوبی می کند . بردباری اش را از دست نمی دهد و در آنچه تردید دارد ، شتاب نمی ورزد . از نادانی به دور است . سخنش نرم است و نیکی اش نزدیک . زشتی از او سر نمی زند و راست گفتار و نیک کردار است . خیرش می آید و شرّش می رود . در حوادث تکان دهنده ، استوار است و در ناملایمات ، شکیبا و در هنگام برخورداری ، سپاس گزار . به کسی که دشمن می دارد ، ستم نمی کند و برای کسی که دوست می دارد ، مرتکب گناه نمی شود . آنچه را از آنِ او نیست ، ادّعا نمی کند و حقّی را که بر گردن اوست ، انکار نمی کند . به حق ، پیش از آن که بر ضدّ او گواهی داده شود ، اعتراف می کند . آنچه را نگهداری اش از او خواسته شده ، تلف نمی گرداند و به آنچه برایش ضرورتی ندارد ، رغبت نمی ورزد . از دیگران با لقب زشت ، یاد نمی کند ، به کسی تعدّی نمی نماید و هیچ مخلوقی را مسخره نمی کند . به همسایه زیان نمی زند و از گرفتاری کسی ، شادمان نمی شود . امانت پرداز است و به طاعت ها می شتابد . نمازها را پاس می دارد و در منکرات ، کندی می کند . ندانسته ، وارد کاری نمی شود و از سرِ ناتوانی ، حق را کنار نمی گذارد . اگر خاموش بماند ، خاموش ماندنش او را غمگین نمی سازد و اگر سخن بگوید ، نادرست نمی گوید و اگر بخندد ، صدایش از گوشش فراتر نمی رود . خشم ، او را سرکش نمی کند و هوس بر او چیره نمی آید و بخل و آزمندی ، او را مقهور خود نمی گردانند و بنده شهوت نمی شود . با مردم می آمیزد تا بیاموزد . سکوت می کند تا [از گناه و خطا] به سلامت ماند . می پرسد برای این که بفهمد و به خوبی ها گوش می دهد برای این که آنها را به کار بندد . از خوبی ها برای آن سخن نمی گوید که بر دیگران فخر بفروشد . نفسش از او در رنج است و مردم از او در آسایش اند . خویشتن را برای آخرتش به زحمت می اندازد و برای فرمانبری از پروردگارش ، از هوس خود ، نافرمانی می کند . اگر از کسی دوری می کند ، برای این است که پاک بماند و اگر به کسی نزدیک می شود ، از سرِ نرمی و مهربانی است . نه دوری کردنش از روی تکبّر است و نه نزدیک شدنش برای فریب دادن . به مؤمنانِ پیش از خود ، اقتدا می کند و برای نیکان و پرهیزگارانِ پس از خویش ، پیشوا [و الگو]ست .

.


ص: 392

. .


ص: 393

. .


ص: 394

عنه علیه السلام فی صِفَهِ المُؤمِنینَ :المُؤمِنونَ هُم أهلُ الفَضائِلِ ، هَدیُهُمُ السُّکونُ ، وهَیئَتُهُمُ الخُشوعُ ، وسَمتُهُمُ التَّواضُعُ ، خاشِعینَ ، غاضّینَ أبصارَهُم عَمّا حَرَّمَ اللّهُ عَلَیهِم ، رافِعینَ أسماعَهُم إلَی العِلمِ ، نُزِّلَت أنفُسُهُم مِنهُم فِی البَلاءِ کَما نُزِّلَت فِی الرَّخاءِ ، لَولَا الآجالُ الَّتی کُتِبَت عَلَیهِم لَم تَستَقِرَّ أرواحُهُم فی أبدانِهِم طَرفَهَ عَینٍ ، شَوقا إلَی المَوتِ وخَوفا مِنَ العَذابِ ، عَظُمَ الخالِقُ فی أنفُسِهِم ، وصَغُرَ ما دونَهُ فی أعیُنِهِم ، فَهُم کَأَنَّهُم قَد رَأَوُا الجَنَّهَ ونَعیمَها، وَالنّارَ وعَذابَها ، فَقُلوبُهُم مَحزونَهٌ ، وشُرورُهُم مَأمونَهٌ ، وحَوائِجُهُم خَفیفَهٌ ، وأنفُسُهُم ضَعیفَهٌ ، ومَعونَتُهُم لِاءِخوانِهِم عَظیمَهٌ ، اتَّخَذُوا الأَرضَ بِساطا ، وماءَها طیبا ، ورَفَضُوا الدُّنیا رَفضا ، وصَبَروا أیّاما (1) قَلیلَهً ، فَصارَت عاقِبَتُهُم راحَهً طَویلَهً ، تِجارَتُهُم مُربِحَهٌ ، یُبَشِّرُهُم بِها رَبٌّ کَریمٌ ، أرادَتهُمُ الدُّنیا فَلَم یُریدوها ، وطَلَبَتهُم فَهَرَبوا مِنها . فَأَمَّا اللَّیلَ فَأَقدامُهُم مُصطَفَّهٌ ، یَتلونَ القُرآنَ یُرَتِّلونَهُ تَرتیلاً (2) ، فَإِذا مَرّوا بِآیَهٍ فیها تَخویفٌ أصغَوا إلَیها بِقُلوبِهِم وأبصارِهِم ، فَاقشَعَرَّت مِنها جُلودُهُم ووَجِلَت قُلوبُهُم خَوفا وفَرَقا نَحِلَت لَها أبدانُهُم ، وظَنّوا أنَّ زَفیرَ جَهَنَّمَ وشَهیقَها وصَلصَلَهَ حَدیدِها فی آذانِهِم ، مُکِبّینَ عَلی وُجوهِهِم ، تَجری دُموعُهُم عَلی خُدودِهِم ، یَجأَرونَ إلَی اللّهِ فی فَکاکِ رِقابِهِم . وأمَّا النَّهارَ فَعُلَماءُ أبرارٌ أتقِیاءُ ، قَد بَراهُمُ الخَوفُ ، فَهُم أمثالُ القِداحِ ، إذا نَظَرَ إلَیهِمُ النّاظِرُ یَقولُ: بِهِم مَرَضٌ، ویَقولُ: قَد خولِطوا، وما خولِطوا. إذا ذَکَروا عَظَمَهَ اللّهِ وشِدَّهَ سُلطانِهِ ، وذَکَرُوا المَوتَ وأهوالَ القِیامَهِ ، وَجَفَت قُلوبُهُم، وطاشَت حُلومُهُم وذَهَلَت عُقولُهُم ، فَإِذَا استَفاقوا مِن ذلِکَ بادَروا إلَی اللّهِ بِالأَعمالِ الزّاکِیَهِ ، لا یَرضَونَ بِالقَلیلِ ، ولا یَستَکثِرونَ الکَثیرَ ، فَهُم لِأَنفُسِهِم مُتَّهِمونَ ، ومِن أعمالِهِم مُشفِقونَ ، إن زُکِّیَ أحَدُهُم خافَ اللّهَ وغائِلَهَ (3) التَّزکِیَهِ ؛ فَقالَ: أنَا أعلَمُ بِنَفسی مِن غَیری ورَبّی أعلَمُ بی مِنّی ، اللّهُمَّ لا تُؤاخِذنی بِما یَقولونَ ، وَاجعَلنی کَما یَظُنّونَ ، وَاغفِر لی ما لا یَعلَمونَ . ومِن عَلاماتِ أحَدِهِم (4) أن یَکونَ لَهُ حَزمٌ فی لینٍ ، وإیمانٌ فی یَقینٍ ، وحِرصٌ عَلی تَقویً ، وفَهمٌ فی فِقهٍ ، وحِلمٌ فی عِلمٍ ، وکَیسٌ فی رِفقٍ ، وقَصدٌ فی غِنیً ، وخُشوعٌ فی عِبادَهٍ ، وتَحَمُّلٌ فی فاقَهٍ ، وصَبرٌ فی شِدَّهٍ ، وإعطاءٌ فی حَقٍّ، وطَلَبٌ لِحَلالٍ ، ونَشاطٌ فی هُدیً ، وتَحَرُّجٌ فی طَمَعٍ ، وتَنَزُّهٌ عَن طَبَعٍ (5) ، وبِرٌّ فِی استِقامَهٍ ، وَاعتِصامٌ بِاللّهِ مِن مُتابَعَهِ الشَّهَواتِ ، وَاستِعاذَهٌ بِهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ ، یُمسی وهَمُّهُ الشُّکرُ ، ویُصبِحُ وشُغلُهُ الذِّکرُ . اُولئِکَ الآمِنونَ المُطمَئِنّونَ الَّذینَ یُسقَونَ مِن کَأسٍ لا لَغوٌ فیها ولا تَأثیمٌ. (6)

.

1- .فی المصدر : «أیّامها»، والتصویب من بحار الأنوار .
2- .فی بحار الأنوار هنا: «فإذا مَرّوا بِآیَهٍ فیها تَشویقٌ رَکنوا إلَیها طَمَعا، وتَطَلَّعَت أنفسُهُم تَشَوُّقا، فَیُصَیِّرونَها نصبَ أعیُنهِم . وإذا مَرّوا بآیَهٍ فیها تَخویفٌ ...» .
3- .فی المصدر : «وغایه» ، والتصویب من بحار الأنوار .
4- .فی المصدر : «ومن علاماتهم»، والتصویب من بحار الأنوار .
5- .فی المصدر : «طمع» ، والتصویب من بحار الأنوار .
6- .مطالب السؤول : ص 222؛ بحارالأنوار : ج 78 ص 23 ح 89 .

ص: 395

امام علی علیه السلام در اوصاف مؤمنان :مؤمنان ، اهل فضایل اند . رفتارشان توأم با آرامش است و ظاهرشان با خشوع (خاکساری) . راه و رسمشان فروتنی است و خاکسارند . دیدگانشان را از آنچه خداوند بر ایشان حرام ساخته است ، فرو بسته اند و گوش هایشان را به سوی دانش ، تیز کرده اند . در ناخوشی و گرفتاری ، همان گونه اند که در خوشی و آسایش . اگر نبود اجلی که خداوند برای آنان رقم زده است ، از شوقِ مردن و ترس عذاب ، لحظه ای جان هایشان در کالبدهایشان قرار نمی گرفت . آفریدگار ، در نزد ایشان بزرگ است و ما سوای او ، در نظرشان خُرد . [از شدّت یقین ،] تو گویی بهشت و نعمت آن را و آتش و عذاب آن را دیده اند . پس دل هایشان اندوهناک است ، گزندشان به کسی نمی رسد ، نیازهایشان اندک است ، نَفْس هایشان ناتوان است و کمکشان به برادرانشان بسیار . زمین را فرش خود قرار داده اند و آب آن را شربتی گوارا . دنیا را یکسره دور انداخته اند و چند روزه اندکِ آن را شکیبایی کرده اند تا در نتیجه ، فرجامشان آسایشی طولانی شد . تجارتشان سودمند است و پروردگاری کریم ، نوید چنین تجارتی را به ایشان داده است . دنیا آنان را خواست ؛ امّا آنها دنیا را نخواستند . دنیا در طلب آنان بر آمد ؛ امّا آنها از آن گریختند . شب هنگام ، به عبادت می ایستند و قرآن را شمرده و با دقّت ، تلاوت می کنند . هر گاه به آیه ای تهدیدآمیز می رسند ، با گوشِ دل و اندیشه ، به آن گوش می سپارند و از تهدید آن ، مو بر بدنشان راست می شود و دل هایشان از ترس و وحشت ، هراسان می شود و پیکرهایشان نزار می گردد و چنان می پندارند که خروشِ دم و بازدمِ دوزخ و صدای به هم خوردن آهن های آن ، در بیخ گوش آنهاست ، به رو در می افتند و اشک هایشان بر گونه هایشان روان می شود و برای آزادیِ خویش [از آتش دوزخ] ، به خداوند ، التماس می کنند . امّا به هنگام روز ، مردمانی دانا و نیکوکار و پرهیزگارند . ترس [از خدا] ، آنان را چونان تیرهای تراش خورده ، لاغر کرده است ، آن سان که هر کس ببیندشان ، می گوید بیمارند و می گوید دیوانه اند ؛ امّا دیوانه نیستند . هر گاه عظمت خداوند و شُکوه پادشاهیِ او را به یاد آورند و به یاد مرگ و هراس های رستاخیز افتند ، دل هایشان تپیدن می گیرد و اندیشه و خِرد خویش را از کف می دهند و چون به خود آیند ، با کارهای پاکیزه ، به سوی خدا می شتابند . به [عملِ] اندک ، قانع نیستند و [عملِ ]بسیار [خود] را هم بسیار نمی شمارند . پس خویشتن را [به تقصیر] متّهم می سازند و از کرده هایشان هراسان اند . هر گاه یکی از آنان ستایش شود ، از ستایشِ بسیار ، از خداوند می ترسد و می گوید : «من خود را بهتر از دیگران می شناسم و پروردگارم مرا بهتر از خودم می شناسد . بار خدایا ! به آنچه می گویند ، مرا مؤاخذه مفرما و چنانم قرار ده که ایشان [در باره ام] گمان می برند ، و آنچه را [از بدی ها و گناهان من ]نمی دانند ، بر من ببخشای» . از جمله نشانه های مؤمنان ، این است که : [مؤمن] در عین نرمی ، قاطع است و ایمانش با یقین ، همراه است . به پرهیزگاری حریص است و در دین شناسی ، فهیم . بردباری را با دانایی جمع کرده است و ملایمت را با زیرکی . در وقت توانگری ، میانه رو است و در عبادت ، خشوع (خاکساری) دارد . در هنگام ناداری ، تحمّل می کند و در سختی ، شکیباست . در راه حق ، عطا می کند و جویای حلال است . در پیمودن راه راست ، چالاک و کوشاست و از طمع ، به دور است و در نیکوکاری ، پایدار است . برای مصون ماندن از خواهش های نفس ، به خدا متوسّل می شود و از شیطانِ مطرود ، به او پناه می برد . شب می کند ، در حالی که همّ و غمش سپاس گزاری است و صبح می کند ، در حالی که مشغولیتش ذکر خداست . اینان [به روز رستاخیز] در امن و آرامش اند و از جامی که در آن هیچ یاوه و گناهی نیست ، خواهند نوشید .

.


ص: 396

عنه علیه السلام :المُؤمِنُ یَکونُ صادِقا فِی الدُّنیا ، واعِیَ القَلبِ ، حافِظَ الحُدودِ ، وِعاءَ العِلمِ ، کامِلَ العَقلِ ، مَأوَی الکَرَمِ ، سَلیمَ القَلبِ ، ثابِتَ الحِلمِ ، عاطِفَ الیَدَینِ ، باذِلَ المالِ ، مَفتوحَ البابِ لِلإِحسانِ ، لَطیفَ اللِّسانِ ، کَثیرَ التَّبَسُّمِ ، دائِمَ الحُزنِ ، کَثیرَ التَّفَکُّرِ ، قَلیلَ النَّومِ ، قَلیلَ الضِّحکِ ، طَیِّبَ الطَّبعِ ، مُمیتَ الطَّمَعِ ، قاتِلَ الهَوی ، زاهِدا فِی الدُّنیا ، راغِباً فِی الآخِرَهِ ، یُحِبُّ الضَّیفَ ، ویُکرِمُ الیَتیمَ ، ویَلطُفُ بِالصَّغیرِ ، ویُوَقِّرُ الکَبیرَ ، ویُعطِی السّائِلَ ، ویَعودُ المَریضَ ، ویُشَیِّعُ الجَنائِزَ ، ویَعرِفُ حُرمَهَ القُرآنِ ، ویُناجِی الرَّبَّ ، ویَبکی عَلَی الذُّنوبِ ، آمِراً بِالمَعروفِ ، ناهِیا عَنِ المُنکَرِ ، أکلُهُ بِالجوعِ ، وشُربُهُ بِالعَطَشِ ، وحَرَکَتُهُ بِالأَدَبِ ، وکَلامُهُ بِالنَّصیحَهِ ، ومَوعِظَتُهُ بِالرِّفقِ ، لا یَخافُ إلَا اللّهَ ، ولا یَرجو إلّا إیّاهُ ، ولا یَشغَلُ إلّا بِالثَّناءِ وَالحَمدِ ، ولا یَتَهاوَنُ ، ولا یَتَکَبَّرُ ، ولا یَفتَخِرُ بِمالِ الدُّنیا ، مَشغولاً بِعُیوبِ نَفسِهِ ، فارِغا عَن عُیوبِ غَیرِهِ ، الصَّلاهُ قُرَّهُ عَینِهِ ، وَالصِّیامُ حِرفَتُهُ وهِمَّتُهُ ، وَالصِّدقُ عادَتُهُ ، وَالشُّکرُ مَرکَبُهُ ، وَالعَقلُ قائِدُهُ ، وَالتَّقوی زادُهُ ، وَالدُّنیا حانوتُهُ ، وَالصَّبرُ مَنزِلُهُ ، وَاللَّیلُ وَالنَّهارُ رَأسُ مالِهِ ، وَالجَنَّهُ مَأواهُ ، وَالقُرآنُ حَدیثُهُ ، ومُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله شَفیعُهُ ، وَاللّهُ جَلَّ ذِکرُهُ مُؤنِسُهُ . (1)

.

1- .جامع الأخبار : ص 215 ح 532 ، مستدرک الوسائل : ج 11 ص 174 ح 12675 .

ص: 397

امام علی علیه السلام :مؤمن در دنیا راستگوست ، بیداردل است ، نگه دارنده حدود [ الهی ]است ، ظرف علم است ، خِردش کامل است ، کانون بزرگواری و بخشندگی است ، پاک دل است ، همیشه بردبار است ، دستانی مهربان دارد ، بخشنده مال است ، درِ خانه اش برای احسان باز است ، خوش زبان است ، پُرتبسّم است ، همیشه [در دلْ] اندوهناک است ، بسیار می اندیشد ، کم می خوابد و کم می خندد ، خوش طبع است ، میراننده طمع [ خویش] است ، کُشنده هوس است ، به دنیا بی رغبت است و به آخرت راغب . میهمان دوست است و یتیم نواز ، با کودکان ، مهربان است و به بزرگ ترها احترام می گذارد ، به سائل عطا می کند ، به عیادت بیماران می رود و در تشییع جنازه ها شرکت می کند ، حرمت قرآن را می شناسد ، با پروردگار ، راز و نیاز می کند ، بر گناهان [خویش ]می گرید ، امر به معروف و نهی از منکر می کند ، تنها وقتِ گرسنگی می خورد و وقتِ تشنگی می نوشد ، رفتارش مؤدّبانه است و گفتارش نصیحت آمیز و اندرز دادنش با ملایمت ، جز از خدا نمی ترسد و به کسی جز او امید نمی بندد و جز به حمد و ثنا مشغول نمی شود ، تحقیر نمی کند ، بزرگی نمی فروشد و به مال دنیا افتخار نمی کند ، به عیب های خویش می پردازد و به عیب های دیگران نمی پردازد . نماز ، چشم و چراغ اوست و روزه ، پیشه و دغدغه او و راستی (راستگویی) ، عادت او و سپاس گزاری ، مَرکب او و خِرد ، راهبر او و پرهیزگاری ، ره توشه اش و دنیا ، دکان او و شکیبایی منزلگاهش . شب و روز ، سرمایه اویند و بهشت ، سرپناهش است و قرآن ، سخن او و محمّد صلی الله علیه و آله ، شفیعش و خداوند بلندنام ، هَمدَمش .

.


ص: 398

الإمام الصادق علیه السلام :قامَ رَجُلٌ یُقالُ لَهُ : هَمّامٌ وکانَ عابِدا ناسِکا مُجتَهِدا إلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام وهُوَ یَخطُبُ ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ صِف لَنا صِفَهَ المُؤمِنِ کَأَنَّنا نَنظُرُ إلَیهِ ؟ فَقالَ : یا هَمّامُ ، المُؤمِنُ هُوَ الکَیِّسُ الفَطِنُ ، بِشرُهُ فی وَجهِهِ ، وحُزنُهُ فی قَلبِهِ ، أوسَعُ شَیءٍ صَدرا ، وأذَلُّ شَیءٍ نَفسا ، زاجِرٌ عَن کُلِّ فانٍ ، حاضٌّ عَلی کُلِّ حَسَنٍ ، لا حَقودٌ ولا حَسودٌ ، ولا وَثّابٌ ، ولا سَبّابٌ ، ولا عَیّابٌ ، ولا مُغتابٌ ، یَکرَهُ الرِّفعَهَ ویَشنَأُ السُّمعَهَ طَویلُ الغَمِّ ، بَعیدُ الهَمِّ ، کَثیرُ الصَّمتِ ، وَقورٌ ، ذَکورٌ ، صَبورٌ ، شَکورٌ ، مَغمومٌ بِفِکرِهِ ، مَسرورٌ بِفَقرِهِ ، سَهلُ الخَلیقَهِ ، لَیِّنُ العَریکَهِ (1) ، رَصینُ الوَفاءِ ، قَلیلُ الأَذی ، لا مُتَأَفِّکٌ ولا مُتَهَتِّکٌ . إن ضَحِکَ لَم یَخرَق ، وإن غَضِبَ لَم یَنزَق ، ضِحکُهُ تَبَسُّمٌ ، واستِفهامُهُ تَعَلُّمٌ ، ومُراجَعَتُهُ تَفَهُّمٌ . کَثیرٌ عِلمُهُ ، عَظیمٌ حِلمُهُ ، کَثیرُ الرَّحمَهِ ، لا یَبخَلُ ، ولا یَعجَلُ ، ولا یَضجَرُ ، ولا یَبطَرُ ، ولا یَحیفُ فی حُکمِهِ ، ولا یَجورُ فی عِلمِهِ ، نَفسُهُ أصلَبُ مِنَ الصَّلدِ ، ومُکادَحَتُهُ أحلی مِنَ الشَّهدِ ، لا جَشِعٌ ولا هَلِعٌ ، ولا عَنِفٌ ولا صَلِفٌ ، ولا مُتَکَلِّفٌ ولا مُتَعَمِّقٌ ، جَمیلُ المُنازَعَهِ ، کَریمُ المُراجَعَهِ . عَدلٌ إن غَضِبَ ، رَفیقٌ إن طَلَبَ ، لا یَتَهَوَّرُ ولا یَتَهَتَّکُ ولا یَتَجَبَّرُ ، خالِصُ الوُدِّ ، وَثیقُ العَهدِ ، وَفِیُّ العَقدِ ، شَفیقٌ ، وَصولٌ ، حَلیمٌ ، خَمولٌ ، قَلیلُ الفُضولِ ، راضٍ عَنِ اللّهِ عز و جل ، مُخالِفٌ لِهَواهُ ، لا یَغلُظُ عَلی مَن دونَهُ ، ولا یَخوضُ فیما لا یَعنیهِ ، ناصِرٌ لِلدّینِ ، مُحامٍ عَنِ المُؤمِنینَ ، کَهفٌ لِلمُسلِمینَ ، لا یَخرِقُ الثَّناءُ سَمعَهُ ، ولا یَنکِی الطَّمَعُ قَلبَهُ ، ولا یَصرِفُ اللَّعِبُ حُکمَهُ ، ولا یَطَّلِعُ الجاهِلُ عِلمَهُ ، قَوّالٌ عَمّالٌ ، عالِمٌ حازِمٌ ، لا بِفَحّاشٍ ولا بِطَیّاشٍ ، وَصولٌ فی غَیرِ عُنفٍ ، بَذولٌ فی غَیرِ سَرَفٍ، لا بِخَتّالٍ ولا بِغَدّارٍ ، ولا یَقتَفی أثَرا ، ولا یَحیفُ بَشَرا ، رَفیقٌ بِالخَلقِ ، ساعٍ فِی الأَرضِ ، عَونٌ لِلضَّعیفِ ، غَوثٌ لِلمَلهوفِ ، لا یَهتِکُ سِترا ، ولا یَکشِفُ سِرّاً ، کَثیرُ البَلوی ، قَلیلُ الشَّکوی ، إن رَأی خَیرا ذَکَرَهُ ، وإن عایَنَ شَرّا سَتَرَهُ ، یَستُرُ العَیبَ ، ویَحفَظُ الغَیبَ ، ویُقیلُ العَثرَهَ ، ویَغفِرُ الزَّلَّهَ ، لا یَطَّلِعُ عَلی نُصحٍ فَیَذَرَهُ ، ولا یَدَعُ جِنحَ حَیفٍ (2) فَیُصلِحَهُ ، أمینٌ رَصینٌ ، تَقِیٌّ نَقِیٌّ ، زَکِیٌّ رَضِیٌّ ، یَقبَلُ العُذرَ ، ویُجمِلُ الذِّکرَ ، ویُحسِنُ بِالنّاسِ الظَّنَّ ، ویَتَّهِمُ عَلَی الغَیبِ نَفسَهُ ، یُحِبُّ فِی اللّهِ بِفِقهٍ وعِلمٍ ، ویَقطَعُ فِی اللّهِ بِحَزمٍ وعَزمٍ ، لا یَخرَقُ بِهِ فَرَحٌ ، ولا یَطیشُ بِهِ مَرَحٌ ، مُذَکِّرٌ لِلعالِمِ ، مُعَلِّمٌ لِلجاهِلِ ، لا یُتَوَقَّعُ لَهُ بائِقَهٌ ، ولا یُخافُ لَهُ غائِلَهٌ ، کُلُّ سَعیٍ أخلَصُ عِندَهُ مِن سَعیِهِ (3) ، وکُلُّ نَفسٍ أصلَحُ عِندَهُ مِن نَفسِهِ ، عالِمٌ بِعَیبِهِ ، شاغِلٌ بِغَمِّهِ ، لا یَثِقُ بِغَیرِ رَبِّهِ ، غَریبٌ ، وَحیدٌ ، جَریدٌ ( / حَزینٌ) ، یُحِبُّ فِی اللّهِ ، ویُجاهِدُ فِی اللّهِ لِیَتَّبِعَ رِضاهُ ، ولا یَنتَقِمُ لِنَفسِهِ بِنَفسِهِ ، ولا یُوالی فی سَخَطِ رَبِّهِ ، مُجالِسٌ لِأَهلِ الفَقرِ ، مُصادِقٌ لِأَهلِ الصِّدقِ ، مُؤازِرٌ لِأَهلِ الحَقِّ . عَونٌ لِلقَریبِ ، أبٌ لِلیَتیمِ ، بَعلٌ لِلأَرمَلَهِ ، حَفِیٌّ بِأَهلِ المَسکَنَهِ ، مَرجُوٌّ لِکُلِّ کَریهَهٍ ، مَأمولٌ لِکُلِّ شِدَّهٍ ، هَشّاشٌ ، بَشّاشٌ ، لا بِعَبّاسٍ ولا بِجَسّاسٍ ، صَلیبٌ ، کَظّامٌ ، بَسّامٌ ، دَقیقُ النَّظَرِ عَظیمُ الحَذَرِ لا یَجهَلُ ، وإن جُهِلَ عَلَیهِ یَحلُمُ ، لا یَبخَلُ ، وإن بُخِلَ عَلَیهِ صَبَرَ ، عَقَلَ فَاستَحیی ، وقَنَعَ فَاستَغنی ، حَیاؤُهُ یَعلو شَهوَتَهُ ، ووُدُّهُ یَعلو حَسَدَهُ ، وعَفوُهُ یَعلو حِقدَهُ، لا یَنطِقُ بِغَیرِ صَوابٍ، ولا یَلبَسُ إلَا الاِقتِصادَ ، مَشیُهُ التَّواضُعُ ، خاضِعٌ لِرَبِّهِ بِطاعَتِهِ ، راضٍ عَنهُ فی کُلِّ حالاتِهِ ، نِیَّتُهُ خالِصَهٌ ، أعمالُهُ لَیسَ فیها غِشٌّ ولا خَدیعَهٌ ، نَظَرُهُ عِبرَهٌ ، سُکوتُهُ فِکرَهٌ ، وکَلامُهُ حِکمَهٌ ، مُناصِحا ، مُتَباذِلاً ، مُتَواخِیا ، ناصِحٌ فِی السِّرِّ وَالعَلانِیَهِ ، لا یَهجُرُ أخاهُ ، ولا یَغتابُهُ ، ولا یَمکُرُ بِهِ ، ولا یَأسَفُ عَلی ما فاتَهُ ، ولا یَحزَنُ عَلی ما أصابَهُ ، ولا یَرجو ما لا یَجوزُ لَهُ الرَّجاءُ ، ولا یَفشَلُ فِی الشِّدَّهِ ، ولا یَبطَرُ فِی الرِّخاءِ ، یَمزُجُ الحِلمَ بِالعِلمِ ، وَالعَقلَ بِالصَّبرِ ، تَراهُ بَعیدا کَسَلُهُ ، دائِما نَشاطُهُ ، قَریبا أمَلُهُ ، قَلیلاً زَلَلُهُ ، مُتَوَقِّعا لِأَجَلِهِ ، خاشِعا قَلبُهُ ، ذاکِرا رَبَّهُ ، قانِعَهً نَفسُهُ ، مَنفِیّا جَهلُهُ ، سَهلاً أمرُهُ ، حَزینا لِذَنبِهِ ، مَیِّتَهً شَهوَتُهُ ، کَظوما غَیظُهُ ، صافِیا خُلُقُهُ ، آمِنا مِنهُ جارُهُ ، ضَعیفا کِبرُهُ ، قانِعا بِالَّذی قُدِّرَ لَهُ ، مَتینا صَبرُهُ ، مُحکَما أمرُهُ ، کَثیرا ذِکرُهُ ، یُخالِطُ النّاسَ لِیَعلَمَ ، ویَصمُتُ لِیَسلَمَ ، ویَسأَلُ لِیَفهَمَ ، ویَتَّجِرُ لِیَغنَمَ؛ لا یُنصِتُ للِخَبَرِ لِیَفجُرَ بِهِ ، ولا یَتَکَلَّمُ لِیَتَجَبَّرَ بِهِ عَلی مَن سِواهُ ، نَفسُهُ مِنهُ فی عَناءٍ ، وَالنّاسُ مِنهُ فی راحَهٍ ، أتعَبَ نَفسَهُ لِاخِرَتِهِ فَأَراحَ النّاسَ مِن نَفسِهِ ، إن بُغِیَ عَلَیهِ صَبَرَ حَتّی یَکونَ اللّهُ الَّذی یَنتَصِرُ لَهُ ، بُعدُهُ مِمَّن تَباعَدَ مِنهُ بُغضٌ ونَزاهَهٌ ، ودُنُوُّهُ مِمَّن دَنا مِنهُ لینٌ ورَحمَهٌ ، لَیسَ تَباعُدُهُ تَکَبُّرا ولا عَظَمَهً ، ولا دُنُوُّهُ خَدیعَهً ولا خِلابَهً ، بَل یَقتَدی بِمَن کانَ قَبلَهُ مِن أهلِ الخَیرِ ، فَهُوَ إمامٌ لِمَن بَعدَهُ مِن أهلِ البِرِّ. قالَ: فَصاحَ هَمّامٌ صَیحَهً ثُمَّ وَقَعَ مَغشِیّا عَلَیهِ فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : أما وَاللّهِ لَقَد کُنتُ أخافُها عَلَیهِ ، وقالَ: هکَذا تَصنَعُ المَوعِظَهُ البالِغَهُ بِأَهلِها . فَقالَ لَهُ قَائِلٌ : فَما بالُکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ؟! فَقالَ: إنَّ لِکُلٍّ أجَلاً لا یَعدوهُ ، وسَبَبا لا یُجاوِزُهُ ، فَمَهلاً لا تُعِد؛ فَإِنَّما نَفَثَ عَلی لِسانِکَ شَیطانٌ. (4)

.

1- .العریکه : الطبیعه (لسان العرب : ج 10 ص 466 «عرک») .
2- .الحَیف : الجَور والظُّلم (النهایه : ج 1 ص 469 «حیف») .
3- .أی لحسن ظنّه بالناس واتّهامه لنفسه ، سعی کلّ أحد فی الطاعات أخلص عنده من سعیه ، و قریبٌ منه الفقره التالیه (مرآه العقول : ج 9 ص 216) .
4- .الکافی : ج 2 ص 226 ح 1، أعلام الدین : ص 115 کلاهما عن عبد اللّه بن یونس ، بحارالأنوار : ج 67 ص 365 ح 70 وراجع : نهج البلاغه : الخطبه193 و صفات الشیعه : ص 96 ح 35 و تحف العقول : ص 159 و الأمالی للصدوق : ص 666 ح 897 .

ص: 399

امام صادق علیه السلام :مردی به نام هَمّام که عابد و پارسا و ریاضت کش بود برخاست و به امیر مؤمنان که در حال سخنرانی بود ، گفت : ای امیر مؤمنان! مؤمن را برایِمان وصف کن ، آن سان که گویا در برابر دیدگان ماست و او را می بینیم . امیر مؤمنان فرمود : «ای همّام! مؤمن ، انسانی زیرک و باهوش است . شادی اش در چهره او و اندوهش در دل اوست . دریا دل ترینِ انسان ها و خاکسارترینِ آنهاست . از هر آنچه فناپذیر است ، باز می دارد و به هر آنچه خوبی است ، تشویق می کند . نه کینه توز است ، نه حسود ، نه پرخاشگر ، نه ناسزاگو ، نه عیبجو ، و نه اهل غیبت کردن . مقام را ناخوش می دارد ، و شهرت را دشمن . اندوهش دراز ، همّتش بلند و سکوتش بسیار است . با وقار است و اهل ذکر [و یاد خدا] . شکیباست و سپاس گزار . به سبب اندیشه اش [در امور آخرت] ، غمناک است و از ناداریِ خویش شادان . نرم خو و مهربان و سخت باوفاست . کم آزار است . نه تهمت زن است و نه پرده در . هر گاه بخندد ، دَهَن نمی درد و هر گاه به خشم آید ، از کوره در نمی رود . خنده اش لبخند است و پرسشش برای دانستن و باز پرسیدنش برای فهمیدن . دانشش بسیار است و بردباری اش بزرگ و بسیار مهربان است . بخیل نیست و شتاب نمی کند و برآشفته [و دلگیر ]نمی شود و سرمستی نمی کند . خلاف حق داوری نمی کند و در علمش کجروی نمی نماید . از صخره سخت تر است و رنج و زحمتش ، [برای او ]از عسل شیرین تر است . نه حریص است ، نه ناشکیبا ، و نه خَشِن و نه لافزن و نه اهل تظاهر و نه اهل گزاف . ستیزه کردنش زیباست و مراجعه کردنش بزرگوارانه . هر گاه خشمگین شود ، از جاده اعتدال بیرون نمی رود و هر گاه طلب کند ، با ملایمت می طلبد . بی باک و پرده دَر و گردنکش نیست . دوستی اش خالص ، پیمانش استوار ، و به قول ، پایدار و به قرار ، وفادار است . دلسوز است و بسیار صله رحم کننده . بردبار است و گم نام و کمتر دخالت بی جا می کند . از خداوند عز و جلخشنود است و با هوس خویش ناسازگار . با زیردستش درشتی نمی کند و به کارهای بیهوده و بی ربط نمی پردازد . یاور دین، پشتیبان مؤمنان ، و پناه مسلمانان است . ستایش[ مردم از او ]در گوشش فرو نمی رود [و او را نمی فریبد] و طمع ، دل او را زخم نمی زند . خردمندی اش او را از بازی [و غفلت] باز می دارد و نادان بر دانش او آگاه نمی شود . می گوید و عمل می کند . دانشمندی دوراندیش است . ناسزاگو نیست و سبک سر [و بی هدف هم] نیست . احسان کننده است بی درشتی [و خشونت] ، و بخشش کننده بی اسراف . نیرنگباز و عهدشکن نیست و عیب [دیگران] را پیگیری نمی کند و به هیچ کس ستم نمی کند . با خلق ، مهربان است و در زمین [برای رفع حوایج مردم] می کوشد و یاور ناتوان است و فریادرس ستم دیده دادخواه . پرده دری نمی کند و رازی را فاش نمی سازد . گرفتاری اش بسیار و شکایتش اندک است . اگر خوبی ای را ببیند ، آن را به زبان می آورد و اگر بدی ای ببیند ، می پوشاندش . عیب را می پوشاند ، پشت سر کسی بد نمی گوید و هوای او را دارد . از لغزش در می گذرد و خطا را می بخشد . از خیرخواهی [و راه نمایی] تا آن جا که بداند فروگذار نمی کند و اگر کجروی و انحرافی ببیند ، اصلاحش می کند . امین است و استوار ، پرهیزگار و وارسته ، و پاکیزه و پسندیده . پوزش را می پذیرد و [از دیگران] به نیکی یاد می کند . به مردم خوش گمان است و در دل ، خود را متّهم می کند [و می گوید : عیب از خود توست] . برای خدا و از روی فهم و دانایی ، [با دیگران] دوست می شود و برای خدا و با عزم و قاطعیت [از مردم] می بُرَد . شادمانی ، او را به رفتار نابخردانه نمی کشاند و خوش حالیِ بسیار ، سبک سرش نمی کند . به دانا یادآوری می کند و به نادان می آموزد . هیچ شرّی از او انتظار نمی رود و بیم هیچ گزندی از وی نیست [چون شرّ و گزندش به کسی نمی رسد] . کار هر کس را از کار خود ، خالص تر می داند و هر کسی را از خود ، صالح تر می شمارد . دانای عیب خود است و سرگرم دلْ نگرانیِ خویش . به غیر پروردگارش اعتماد نمی کند . غریب و تنها و بی کس و اندوهناک است . برای خدا دوست می دارد ، و برای خدا جهاد می کند تا خشنودی او را دنبال کند . خود ، انتقام خویشتن را نمی گیرد [بلکه انتقام را به خدا وا می گذارد ]و در آنچه مایه خشم پروردگار اوست ، با کسی دوستی نمی کند . با فقیران هم نشینی می کند و با اهل صداقت دوست می شود و پشتیبان اهل حق است و یاور نزدیکان . یتیمان را پدر است ، بیوه زنان را سرپرست و رسیدگی کننده به مستمندان . در هر گرفتاری و در هر سختی ای ، به [کمک و یاریِ] او امید می رود . شادان و خوش روست و ترش رو نیست و خبرچینی نمی کند . با صلابت است و [با این حال ، ]فرو خورنده خشم است و خنده رو . باریک بین است و پُراحتیاط . نادانی نمی کند و اگر نسبت به او نابخردی شود ، بردباری می ورزد . بخل نمی ورزد و اگر نسبت به او بخل ورزند ، شکیبایی می کند . خردمند است و از این رو ، با حیا ، و قانع است و بدین سبب ، بی نیاز . حیای او بر شهوتش چیره است ، دوستی اش بر حسدش ، و گذشتش بر کینه اش . سخن نادرست نمی گوید ، در پوشاکش جانب اعتدال می پوید و راه رفتنش با فروتنی است . خاضعانه از پروردگارش اطاعت می کند و در همه حال ، از او راضی است . نیّتش خالص است و اعمالش خالی از دغلی و نیرنگ . نگاهش عبرت آموز است ، سکوتش همراه با اندیشیدن است و گفتارش حکمت است . خیرخواه است و بخشنده . برادری می کند و در نهان و آشکار [و ظاهر و باطن] ، [یک رنگ و ]خیرخواه است . با برادرش قهر نمی کند و از او غیبت نمی کند و به او نیرنگ نمی زند . بر آنچه از دستش رفته ، دریغ نمی خورد و بر مصیبتی که به او می رسد ، اندوهگین نمی شود و به آنچه نباید امید بست ، امید نمی بندد و در سختی ها سست نمی شود و در هنگام برخورداری ، سرمست نمی شود . بردباری را با دانش در هم می آمیزد و خِرد را با شکیبایی . او را چنین می بینی که از تنبلی ، به دور و پیوسته با نشاط است ، آرزویش نزدیک است و لغزشش اندک و پیوسته چشم به راه اجل خویش است و دلی خاشع دارد و همواره به یاد پروردگار خویش است و روحیّه ای قانع دارد و نادانی در او نیست و کارش آسان است و برای گناهش اندوهگین است و شهوتش مرده است و خشمش فرو خورده و خویَش بی آلایش و همسایه اش از او در آسایش . خصلت کِبر در او ضعیف است و به آنچه برایش مقدّر شده ، قانع است و شکیبایی اش تزلزل ناپذیر است و کارش استوار است و ذکرش بسیار . با مردم می آمیزد برای این که یاد بگیرد ، و سکوت می کند برای این که به سلامت ماند ، و می پرسد برای این که بفهمد ، و تجارت می کند برای این که سود بَرَد . به خبر گوش نمی دهد تا با آن دروغ بگوید [و تحریفش کند] ، و سخن نمی گوید تا بدان وسیله ، بر دیگران فخرفروشی نماید . نَفْسش از او در رنج است ؛ امّا مردم از او در آسایش اند . خویشتن را برای آخرتش به رنج افکنده و از این رو ، مردم را از خود آسوده ساخته است . اگر به او ستم شود ، شکیبایی می کند تا این که خداوند ، خود ، انتقامش را بگیرد . دوری کردنش از کسی که دوری می کند ، به جهت نفرت و دور ماندن [از آلودگی ]است ، و نزدیک شدنش به کسی که نزدیکش می شود ، از سر نرمش و مهربانی است . دوری کردنش ، از روی تکبّر و غرور نیست و نزدیک شدنش ، برای فریب و نیرنگ نیست ؛ بلکه [در این امور] از نیکانِ پیش از خود پیروی می کند و خود نیز برای نیکان پس از خویش ، پیشواست» . همّام بانگی زد و بیهوش نقش زمین شد . امیر مؤمنان فرمود: «به خدا سوگند، من نگران وی بودم» و فرمود: «این چنین موعظه رسا در اهلش اثر می کند» . کسی به ایشان گفت: پس تو خود ، چه ، ای امیر مؤمنان؟! فرمود: «هر کسی را اجلی است که از آن تجاوز نمی کند و سببی که از آن عبور نمی گذرد. پس لب فرو بند و تکرار مکن ، که شیطان بر زبان تو می دمید